جغرافیا و مخاطرات محیطی (Mar 2017)
بررسی اثر عنصر بارش بر منابع آب زیرزمینی با استفاده از تحلیل سری‌های زمانی- مکانی خشکسالی (مطالعه موردی: دشت مشهد در حوزه آبخیز کشف رود)
Abstract
عوامل مختلف طبیعی و انسانی در چند دهه اخیر باعث ایجاد شرایط بحرانی و افت سطح آب‌های زیرزمینی در بیشتر حوزه‌های آبخیز کشور از جمله استان خراسان رضوی شده است. در این تحقیق از تکنیک‌های تحلیل سری‌های زمانی‌مان-کندال و پتیت برای تحلیل روند شاخص خشکسالی هواشناسی SPI و شاخص خشکسالی آب زیرزمینی PSI در دوره آماری 30 ساله (1393-1363) حوزه آبریز دشت مشهد استفاده شده است. جهت تحلیل مکانی وقوع خشکسالی هواشناسی و ارتباط آن با خشکسالی آب زیرزمینی نیز از روش‌های زمین آمار و تحلیل نقطه داغ استفاده گردید. نقشه‌های میان یابی شده شاخص SPI نشان داد که در سال‌های 79-78 تا 80-79، 85-84، 87-86، 90-89 و 93-92 حوزه آبریز مطالعاتی عمدتاً در طبقات فروخشک و خیلی خشک قرار می‌گیرد؛ اما نتایج تحلیل سری زمانی شاخص SPI در تمامی ایستگاه‌ها به‌جز ایستگاه اندرخ نشان می‌دهد که تغییرات تدریجی موجود در سطح پنج درصد معنی‌دار نیست؛ بنابراین حوزه آبخیز مشهد – چناران حداقل در طی سه دهه اخیر تغییرات تدریجی محسوسی را در میزان بارش و خشکسالی هواشناسی در اکثر ایستگاه‌های مورد مطالعه تجربه نکرده است. تغییرات تدریجی سری زمانی شاخص PSI در چاه‌های مشاهداتی قاسم‌آباد، کلاته نادر، مسکران، نومهن و هاشم‌آباد غیرمعنی‌دار و در بقیه چاه‌ها (35 چاه) معنی‌دار می‌با‌شند. شاخص PSI در همۀ چاه‌ها به‌جز بلوار تلویزیون دارای روند کاهشی است. نقشه‌های پهنه‌بندی نیز نشان می‌دهند که شاخص PSI در دشت مورد مطالعه از سال‌های 64-1363 تا 79-1378 بیشتر در شرایط نرمال قرار گرفته و از سال‌های 79-1378 هر چه به سمت حال حاضر پیش می‌رویم در طبقه شرایط خطرناک و حداقل تاریخی قرار می‌گیرد. نتایج تحلیل همبستگی بین دو شاخص SPI و PSI نشان می‌دهد که در اکثر موارد و سال‌ها ارتباط ضعیفی بین خشکسالی هواشناسی و آب زیرزمینی وجود دارد و نمی‌توان ارتباط معنی‌دار قوی بین این دو پدیده در دشت ارائه کرد. همچنین بر اساس تحلیل سری‌های زمانی دبی سالیانه آب مهم‌ترین رودخانه‌های تغذیه کننده (که نشان دهنده روندی غیر معنی دار در دوره مطالعاتی است) باز هم نمی‌توان ارتباط معنی‌دار قوی بین خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی آب زیرزمینی در منطقه برقرار نمود. سطح آب زیرزمینی دشت مشهد-چناران از سال 1364 تا 1393 بیشتر از 25 متر افت را تجربه کرده که بیشترین آن در بین سال‌های 1378 تا 1382 بوده که بالغ بر 6 متر افت مشاهده شده است. تعداد حفر چاه در طول این چهار سال 1054 حلقه است که بیشترین میزان حفر چاه را در طول دوره آماری نشان می‌دهد؛ بنابراین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی را می‌توان عامل اصلی افت سطح سفره در دشت مشهد معرفی کرد.
Keywords
