تحقیقات تاریخ اجتماعی (Feb 2021)
بازتولید گفتمان نهادها و گروه‌های اجتماعی شیراز قرن هشتم در دیوان حافظ شیرازی
Abstract
دیوان حافظ شیرازی به عنوان متنی ادبی، واجد موقعیّتی تاریخی، و محصول تعامل خالق اثر با مجموعه‌ای بسیط و گسترده از سنّت‌ها، گفتمان‌ها و جریان‌های اجتماعی و تاریخی سده‌ی هشتم هجری است. نسبت دیوان حافظ با گروه‌ها و عناصر اجتماعی، چگونگی بازتولید آن، نیز میزان تقویت، به حاشیه‌رانی و مطرود نمودن این گروه‌ها در فرآیند تولید اثر ادبی، موضوع شایسته‌ی درنگی است که روشن نمودن ابعاد آن، پژوهشی مستقل را طلب می‌نماید. از این رو این جستار، با روشی توصیفی ـ تحلیلی و استعانت ممکن از مباحث رویکرد تاریخ‌گرایی نوین، درصدد پاسخ به این سؤالات است که چه گفتمان‌هایی از نهادها و گروه‌های اجتماعی شیراز قرن هشتم، در شعر حافظ بازتولید شده‌اند؟ نحوه‌ی کنشمندی حافظ و عوامل تقویت و به حاشیه‌رانی این گفتمان‌ها در متن و فرایند خلق این اثر ادبی چه بوده است؟ یافته‌ها نشان می‌دهند که دیوان حافظ، با شبکه‌ای پیچیده و شناور از نمادها، دال‌ها و مدلول‌های منفی و مثبت، عرصه‌ای برای به حاشیه‌رانی و تقابل با گفتمان نهادها و گروه‌های اجتماعی و رسمی وابسته به قدرت، از قبیل: قاضیان، واعظان، صوفیان، و همچنین بستری برای تقویت‌بخشی به گفتمان قلندران و درویشان در پیوندی نزدیک با گفتمان برساخته‌ی رندان، شده است. در این راستا حافظ، در مقام منتقدی رند و بی‌پروا، با وقوف بر ابعاد گفتمانی و آسیب‌شناختی اجتماعی و تاریخی عصر خود، نظیر: ریا، جزمی‌گری، بی‌عملی وخردستیزی، و هجمه علیه‌ی آن در دیوانش، آزاداندیشی، عمل‌گرایی و تساهل اجتماعی را، به مثابه‌ی الگو و مدلی مترقی در تعالی اجتماعی و تاریخی، ارائه داده است.
Keywords
