هنر و تمدن شرق (Jan 2019)
گاوکُش در استورۀ مهر ایرانی
Abstract
استورۀ مهر یکی از کهن‌ترین اساتیر ایران است؛ این باور بر بسیاری از آیین‌ها و ادیان بعد از خود تأثیر مستقیم نهاده که مقالات و کتاب‌های متعدد توسط محققان ایرانی و غربی در مورد آن نوشته شده است. تأثیر آن بر ادیان زردشتی، مسیحیت، یهود و برخی از آیین‌های اسلامی و عرفان‌های شرقی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. آیین پر رمز و راز مهر در دوران باستان از خاستگاه خود (ایران) توسط نظامیان و جنگاوران به سوی غرب می‌رود و مورد پذیرش و اقبال قرار می‌گیرد و برای این ایزد، مهرکده‌های بسیاری در سراسر امپراطوری روم1از ترکیه2و سوریۀ3 امروزی تا آلمان4، لهستان5، ایتالیا6، فرانسه7 و... ساخته می‌شود؛ در میترائیسم غربی زمینۀ اصلی موضوع گاوکشی مقدس است که تصویر آن به شکل نقاشی و نقش‌برجسته در تمامی معابد مهری برجاست اما مهرپرستی در سرزمین مادری (ایران) گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد؛ در دوران ساسانیان با رسمی‌شدن دین زردشت آثار و نشانه‌های مهرپرستی از میان می‌رود و اکثر معابد مهری تبدیل به آتشکده‌های زردشتی می‌شود و اهورامزدا خدای واحد با یارانش مهر و آناهید ظاهر می‌شود. آیین مهر به حیات خویش ادامه داده و رسوم و آداب آن در دین جدید رسوخ می‌کند و ایزد مهر یاور اهورامزدا می‌شود. پس از ساسانیان با ورود اسلام آتشکده‌ها تبدیل به اماکن مقدس اسلامی می‌شوند، و رسوم مهری با دگردیسی در آیین‌های اسلامی تداوم می‌یابد، ناملایمات تاریخی و دگرگونی‌های دینی در شکل و عملکرد مهرابه‌ها سبب شد امروزه کمترین نشانه‌های مستقل از معبد مهری در ایران مانده باشد اما در غرب مهرابه‌ها تبدیل به کلیسا شدند و بسیاری از باورهای مهری پس از رسمیت‌یافتن مسیحیت در دین عیسوی رسوخ کرد. البته در محدودۀ فلات ایران بخش‌هایی هم بودند که نسبت به قسمت مرکزی ایران دستخوش کمترین تغییر شده‌اند، مانند ارمنستان که ارمنیان از اولین گروندگان کیش عیسوی بودند. بسیاری از نشانه‌های مهرپرستی ایرانی را در مسیحیت ارمنی می‌توان دید. مهرپرستی ایرانی و مهرپرستی غربی شباهت‌های بسیاری با یکدیگر دارند اما تفاوت‌های بنیادین نیز بین آن دو وجود دارد8؛ با توجه به اثرگذاری مهرپرستی بر مسیحیت لاجرم مسیحیت غربی نیز تفاوت‌های بنیادین با مسیحیت فلات ایران (ارمنستان) دارد9که در این مقاله با تکیه بر نمادها و نشانه‌های میترایی در نقوش و تزیینات به تفاوت‌های موجود پرداخته می‌شود.
Keywords
