Turcology Research (Jan 2024)
Yazıtlarda Cümleler Arası Anlamsal Bağlar
Abstract
Bir metnin kuruluşuna hizmet eden cümleler belli kurallar çerçevesinde bir araya gelir. Metinde veya konuşma bütünlüğü içinde cümleler birbirine farklı anlam ilişkileriyle bağlanır. Ancak bazı cümleler arasındaki bağlantılar diğerlerinden daha sağlamdır. Bu bağlantılar; bağlaçlar, ortak öge, kip veya şahıs ekleriyle sağlandığı gibi; işaret sıfatları, iyelik ve durum ekleri, zamirlerle de sağlanabilir. Şekil bilgisi yöntemlerinin yanı sıra eksilti, art ya da ön gönderim, değiştirim, yineleme gibi metin dil bilimsel yöntemler de cümleler arasındaki anlam ve bağlantıyı güçlendirir. Bütün bunlar; cümlelerin amaç, açıklama, neden–sonuç, karşılaştırma, karşıtlık gibi anlamlarla yan yana gelmelerinde etkili rol oynar. Bu çalışmada Orhun yazıtlarında, anlam ilişkileriyle bağlanan sıralı ve bağlı cümleler ele alınmıştır. Yazıtlarda, bu yapıda bir araya gelen en yaygın anlam ilişkileri analiz edilmiştir. Diğer cümlelere göre anlamsal yönden birbirini daha iyi tamamlayan cümleler üzerinde durulmuştur. Bu cümlelerde, açıklama, amaç–sonuç, karşılaştırma, karşıtlık, neden–sonuç, sıralama, sınırlandırma, zaman gibi anlam ilişkileri tespit edilmiştir. Köktürkçede anlam ilişkileriyle bağlanan cümlelerin söz dizimsel niteliklerine bakıldığında bu cümlelerin çok uzun ve çok ögeli cümleler olmadığı görülmüştür. Bu yapılarda kısa cümleler kendinden sonra gelen cümleyi tümleç değerinde tamamlamıştır. Çoğunlukla özne ve yüklemden oluşan bu sıralı yapılar, cümle dizisinde bir sonraki cümlenin yükleminden çok uzak değildir. Yazıtlarda cümleler arasındaki anlamsal bağı kuvvetlendiren unsurlardan biri de vurgu olmalıdır. Yazıtlarda bağımsız bir cümle, bağlaçlara ihtiyaç duymadan başka bir cümleye bağlanmıştır. Bağlaçsız sıralanan ve anlam ilişkileriyle bağlanan bu cümleler, Türk dilinin her döneminde karşımıza çıkmaktadır. Yazıtlarda tespit edilen cümle üstü bağlaçsız yapılar, taşa yazmanın sınırlılıklarından ötürü, yerden tasarruf amacıyla tercih edilmiş olabilir, ancak bu durumu sadece bir nedene bağlamak doğru değildir. Eski Türkçe döneminde bağlaçsız yapıların tercih edilme sebebi, biraz da Türkçenin doğal yapısıyla ilgilidir.
Keywords
