نقد تحلیل و زیبایی شناسی متون (Sep 2023)
بررسی ترامتنیتی دیباچه‌های حماسه‌های ملی
Abstract
روابط تعالی دهندۀ متن، یکی از رویکردهای نوین ادبی است که میخائیل باختین با موضوع گفتگوی متن‌ها پایه‌گذار این نظریه قلمداد می‌شود. نظریه‌پردازان دیگر همچون ژولیا کریستوا، لوران ژنی، میخائیل ریفاتر، بارت و ژرار ژنت این نظریه را تکامل بخشیدند. ژرار ژنت در نظریۀ ترامتنیت خود، روابط تأثیرگذاری و تأثیرپذیری متون ادبی را مطرح کرده است؛ از جمله آثاری که این تأثیر و تأثر در آنها مشاهده می‌شود، مقدمه‌های متون حماسی است. جستار حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، دیباچه‌های حماسه‌های ملی ایران را بر اساس نظریۀ ترامتنیت ژنت بررسی و تحلیل کرده است. حاصل مطالعه نشان می‌دهد که حماسه‌های ملی به عنوان بیش‌متن از پیش‌متن‌های خود در فرایندهای خود-پیرایی، حذف، تقلیل و گسترش تأثیر پذیرفته‌اند. در روابط بیش‌متنی حماسه‌های ملی با شاهنامه، دگرگونگی و همانگونگی، نسبی است و در ارتبـاط با هم معنی می‌شوند. مقدمۀ گرشاسب‌نامه گویای تأثیرگذاری شاهنامه بر مضامین گرشاسب‌نامه؛ بهمن‌نامه گویای تأثیرپذیری این اثر از گرشاسب‌نامه است و کوش‌نامۀ ایرانشاه از شاهنامه و گرشاسب‌نامه تأثیر پذیرفته است. عنوان‌های اصلی و فرعی حماسه‌ها از منظر رابطۀ پیرامتنیت، بیانگر تأثیر و تأثر آنها از متن‌های اصلی است. بخش‌های آفرینش عالم در فرامرزنامه و شاهنامه بر مبنای رابطۀ سرمتنیتی ژنت، زبرمتن را با زیرمتن متحد نشان می‌دهد.
