فناوری ساخت و تحولات معماری دخمۀ زرتشتیانِ ترک آباد در اردکانِ یزد

Abstract

میان باغات روستای ترک‌آباد و دیلُم در حوالی شهر اردکان خرابۀ دخمۀ زرتشتیان واقع شده است. دخمه بنای ویژه‌ای با حصار بلندِ گرد به‌سان یک استوانه است. چیدمان فضایی آن به این نحو است حیاطی گِرد در میان دخمه قرار دارد و اتاق‌هایی گرداگردِ کنار هم قرار گرفته اند. این فضاها آرامگاه‌های جمعی برای نگهداری استخوان مردگان بودند. اکنون طرح گرد و حجم استوانۀ بنا تشخیص داده می‌شود، اما فرسایش و ویرانی در آن راه یافته و به سان خرابه‌ای می‌نماید. فضاهای حدود غربی، به یاری کاوش باستان‌شناسی، اکنون وضوح بیشتری دارد. این دخمه از این نظر که مربوط به سدۀ میانۀ هجری و کهن‌تر از دیگر دخمه‌های یزد است، اهمیت دارد. هدف از انجام این پژوهش، شناخت کلیات و جرئیات معماری بنای دخمۀ زرتشتیان با مطالعه و برداشت جزئیات اجرایی ساخت بناست. پرسش این است که، جزئیات اجرایی و مهندسی ساخت بنا چیست و در طرح معماری، کارکرد و دوام بنا چه اثری داشته است؟ تحقیق با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسید. علاوه بر مراجعه به اسناد کتابخانه‌ای، داده‌های پژوهش عمدتاً از داده‌های میدانی فراهم شد. نقشۀ جزئیات برداشت شده در جریان مطالعات میدانی شامل: وضع بستر، چگونگی ساخت دیوارها و اقسام آن، نحوۀ ساخت باربرها، برپایی طاق، سبک‌سازی بام، کف‌سازی و دیگر موارد است. تمهید مهندسی خاص به‌کار رفته در این بنا، که با نهادن یک‌لایه شن در زیر بنا پیش‌بینی شده، برای ایجاد ایزولاسیون لرزه‌ای بوده است. این بنا که با کارکرد ویژه برای نگهداری اجساد و بقایای مردگان ساخته شده، هم‌چون بنایی که در خدمت زندگان بوده، از اهمیت برخوردار بوده و با طرح معماری و مهندسی قدیم طرح‌اندازی شد. هرچند فناوری ساخت آن به‌طور عام در ذیل فرهنگ معماری خشت و گلین منطقۀ یزد قرار می‌گیرد، لیکن در زمرۀ بناهایی است که می‌تواند تنوع این نوع معماری را نشان دهد. بنا به گزارش‌های تاریخی، سابقۀ ساخت این دخمه به‌احتمال به پیش از سدۀ هشتم هجری می‌رسد.

Keywords

• معماری خشت و گلین
• جزئیات ساخت
• معماری منطقۀ یزد
• دخمۀ زرتشتیان