روش شناسی علوم انسانی (Sep 2024)
درآمدی بر روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی
Abstract
یکی از مهمترین محورهای مطالعه رشته‌های علمی و تفاوت آنها با یکدیگر مسئله روش است. روش‌شناسی متکفل مطالعه و بررسی روش و قابلیت و اعتبار آن در دستیابی به واقعیت پدیده‌ها و تحقق اهداف دانشی است. برخلاف برخی دیدگاه‌ها که اهمیت روش را در شیوع استفاده آن نسبت به سایر ارکان علم (موضوع، غایت) می‌دانند، اهمیت یافتن روش و روش‌شناسی ناشی از جهان‌بینی مبتنی بر فلسفه دوره مدرن است. بنابراین، وقتی مبانی فلسفی مختلفی وجود داشته باشد، قلمرو موضوعات، مسائل، روش‌ها و در نتیجه روش‌شناسی نیز متفاوت خواهد بود. این پژوهش به تبیین روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی و برخی از روش‌های آن پرداخته است. روش و روش‌شناسی در آیندهپژوهی اسلامی نیازمند چارچوبی از مبانی مبتنی بر مفاهیم اسلامی است. زیرا جهان‌بینی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی متفاوت اسلام، قلمرو دیگری از معرفت را معرفی می‌کند و قلمرو موضوعات، مسائل و روش‌های معرفت را دگرگون می‌کند. در این راستا این پژوهش به بررسی مطالعات آیندهپژوهی اسلامی می‌پردازد و نسبت روش و روش‌شناسی آن را با آنچه در آیندهپژوهی متعارف مطرح است، بررسی می‌کند. این کار در چند مرحله انجام می‌شود؛ ابتدا به معرفی مختصر جریان آیندهپژوهی اسلامی و ماهیت آن پرداخته شده، سپس روش‌شناسی آن تبیین شده و موضوع تجربه و عقلانیت به عنوان دو روش رایج در آیندهپژوهی اسلامی و آیندهپژوهی رایج مورد بحث قرار می‌گیرد. در پایان، برخی روش‌های مبتنی بر چارچوب اندیشه اسلامی معرفی می‌شود. این مقاله از نظر داده‌ها و تحلیل آنها، پژوهشی کیفی است که بر اساس توصیف و تحلیل اطلاعات برگرفته از مطالعات آیندهپژوهی اسلامی سامان یافته است. تحلیل جامع روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی مستلزم ایجاد چارچوبی شناختی-هنجاری مبتنی بر مفاهیم اسلامی است. این چارچوب مجموعه ای از اصول کلی متافیزیکی، اصول خاص مربوط به دانش، فرآیندها و در نتیجه روش‌ها و ابزار تحقق است که به‌عنوان پارادایمی منسجم می‌تواند مبنایی برای نظریه‌پردازی، روش، روش‌شناسی و روش‌های عمل باشد. بر اساس دیدگاه سورل، این چارچوب دارای چهار عنصر است: ارکان چارچوب شناختی ـ هنجاری سورل (2000, P.497) مهمترین ویژگی‌های روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی عبارتند از: - ابتنا بر مبانی معرفت‌شناسی اسلامی و عناصر علم‌شناختی مسلمانان - اعتبار توأمان روش‌های وحیانی، عقلی و تجربی و عدم انحصار در تجربه - تناسب روش با موضوعات مختلف - سازگاری با ارزش‌ها، اهداف و هنجارهای زیست دینی. اصل مشترک حاکم بر روش‌شناسی آیندهپژوهی اسلامی، اعتبار توأمان روش‌های وحیانی، عقلانی و تجربی است و به دو دسته روش‌های «متن محور» و «غیرمتن محور» تقسیم می‌شود. روش‌شناسی دریافت از متن (متن محور) فنون جمع‌آوری اطلاعات از متون اسلامی و روش تجزیه و تحلیل و طبقه بندی آنهاست که مربوط به موضوع یا موضوعی از موضوعات و مسائل علوم انسانی است. هدف، کشف نظر و دیدگاه متون اسلامی در مورد آن موضوع یا موضوعات است. دو روش «تفسیر» و «تدبّر» از مهمترین روش‌های این نوع روش‌شناسی هستند. روش‌شناسی غیرمتن محور به دنبال شناسایی ماهیت، علل و عوامل رویدادها، پدیده‌ها، کنش‌های انسانی و کشف روابط و همبستگی بین آنهاست. این روش‌شناسی بر محوریت عقل تأکید دارد. در قلمرو معرفت‌شناسی، عقل هم به‌عنوان منبع معرفت و هم به‌عنوان وسیله‌ای برای کسب معرفت مورد استفاده قرار می‌گیرد که خود در قالب انواع روش‌های توصیفی، تبیینی، استدلالی و تفسیری ظاهر می‌شود. نسبت‌سنجی یافته‌های عقلی با آموزه‌های دینی باید در چارچوبی منسجم، منظم و برخوردار از معیار موجه باشد. «مقاصد شریعت» و شناخت «اصول دین» بر اساس نظام ارزشیابی از مهمترین مبانی این چارچوب است. بنابراین در آینده پژوهی‌اسلامی نه تنها روش‌های عقلانی و غیرمتن محور نفی نمی‌شود بلکه انواع روش‌های تفسیری، توصیفی، استدلالی، نخبگانی، آماری و مشاهده‌ای نیز مورد توجه قرار می گیرد. درعین حال عقلانیت در چارچوب قلمرو دین و توجه به حضور آن تبیین و تفسیر می‌شود.
Keywords
