باور به توفیق الهی و نقش آن در تربیت اخلاقی

Abstract

مقدمه و اهداف: فرایند تربیت تمامی ساحت‌ها و حوزه‌های زندگی انسان را در برمی‌گیرد. حوزه تربیت اخلاقی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین، حساس‌ترین و زیربنایی‌ترین ساحت‌های تربیتی، همواره موردتوجه بوده است. تربیت اخلاقی فرآیند زمینه‌سازی و به‌کارگیری شیوه‌هایی جهت شکوفاسازی، تقویت و ایجاد صفات، رفتارها و آداب اخلاقی و اصلاح و از بین بردن صفات، رفتارها و آداب ضد اخلاقی در خود یا دیگری است (بناری،‌ 1379، 539-568). به بیانی ساده‌تر می‌توان تربیت اخلاقی را به فراهم کردن زمینه‌های لازم برای شکل‌دهی و شکوفاسازی صفات، ‌ملکات و رفتارهای خود و دیگران در راستای رسیدن به فلاح و سعادت تعریف کرد.در فرایند تربیت به‌طور کلی از عوامل اثرگذاری مانند وراثت، ‌محیط و اراده یاد می‌شود. ازاین‌رو در فضاهای تعلیم و تربیت نیز تمام برنامه‌های تربیتی بر اساس همین عوامل برنامه‌ریزی می‌شود.در نگاه مکاتب الهی و اسلامی و در ادبیات دینی اعم از آیات، روایات و کلمات اندیشمندان اسلامی که بر ایمان به خداوند و اعتقاد به توحید ربوبی مبتنی است بر نقش عوامل غیرمادی یا متافیزیکی مانند توفیقات الهی، تأکید شده است. به‌گونه‌ای که همه عالمان دینی موفقیت خود را در گذراندن مدارج عالی معرفتی و اخلاقی به توفیق الهی معرفی کرده‌اند.ازاین‌رو پژوهش حاضر، ضمن بازخوانی موضوعاتی مانند حقیقت توفیق الهی، رابطه توفیق الهی با مراتب آفرینش و سایر اسماء الهی،‌ اراده و تلاش انسان و همچنین عوامل جذب توفیق الهی، به این پرسش محوری می‌پردازد که باور به توفیق الهی یعنی «اعتقاد به اینکه خداوند متعال اسباب رسیدن به یک امر مطلوب را سامان دهی و هماهنگ می‌کند» چه رابطه‌ای باتربیت اخلاقی دارد یا اینکه باور به توفیق الهی چگونه بر تربیت اخلاقی اثر می‌گذارد.روش: این پژوهش با رویکردی درون‌دینی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و اسنادی و با هدف توصیف و تحلیل نقش توفیق الهی بر تربیت اخلاق انجام گرفته است.نتایج: مُوَفِّق یکی از اسماء الهی است و به معنی هماهنگ‌کننده و سازگارکننده اسباب و شرایط برای رسیدن به هدف است. این اسم در همه مراحل و مراتب هستی از مشیت الهی تا آفرینش و رسیدن به نتیجه، نقش سازگاری بین اسباب را دارد. این بررسی نشان داده که توفیق در عالم انسانی سازگاری بین ربوبیت تکوینی و ربوبیت تشریعی است و در میان همه اسباب اراده انسان به عنوان یکی از اسباب رابطه طولی با اراده الهی دارد.ازآنجاکه بر اساس توحید افعالی تدبیر عالم و همه کارها با اجازه خداوند انجام می‌شود، بنابراین در طریق خودسازی و مبارزه با نفس نیز باید توجه داشت که تنها با تکیه‌بر علم و آگاهی و تلاش خود نمی‌توان مراحل سعادت و کمال را طی کرد. ازاین‌رو انسان باید تنها بر یاری و مدد الهی تکیه کند و باور داشته باشد بدون توفیق و عنایت خداوند نمی‌تواند بر نفس و خواهش‌های آن پیروز شود (مصباح یزدی،1383، 268).بررسی‌های انجام‌شده نشان داد که باور به توفیق الهی باعث ایجاد انگیزه و اراده برای تلاش؛ ایجاد آرامش و‌ تحمل مشکلات؛ دوری از ناامیدی؛‌ پرورش فروتنی و دوری از غرور و خودخواهی؛‌ احساس فقر الی الله و روح مراقبه بر عوامل و موانع کسب توفیق، می‌شود. این مراقبت‌ها افزون بر رشد اخلاق فردی بر روابط اجتماعی و اخلاق اجتماعی انسان بادیگران نیز تأثیر مثبت می‌گذارد.در بررسی هندسه روایات مربوط به توفیق الهی نیز روشن شد که در برخی از روایات توفیق عامل تعالی‌بخش و دوری‌کننده از دنیاگرایی، معصیت و انجام واجبات معرفی شده است. در برخی دیگر از روایات نیز رسیدن به سعادت و فوز به عنوان غایت تربیت اخلاقی به توفیق الهی نسبت داده شده است و همچنین معصومین اجابت دعاهای خود را با توفیق الهی همراه ساخته‌اند؛ و در پایان به این نکته اشاره شد که در قرآن کریم نیز موارد بسیاری از ارزش‌ها اخلاقی مانند صبر؛ استقامت و استمداد؛ رعایت مال حلال، توبه و استغفار؛ موعظه‌پذیری، احترام به والدین، داشتن هم‌نشین خوب، به توفیق، لطف و عنایت و راهنمایی پروردگار نسبت داده شده است.بحث و نتیجه‌گیری: در ادبیات دینی توفیق الهی به عنوان یکی از موضوعات مهم و اساسی معرفی شده است؛ و به بندگان سفارش شده است توفیق الهی را فراموش نکرده و در کارهای خود توجه و درخواست از خداوند متعال را فراموش نکنند؛‌ از این رو بر دست اندرکاران تربیت، مربیان و متولیان لازم است با باور به این موضوع بحث از توفیق الهی را مورد توجه قرار داده و متربیان خود را نسبت به عوامل کسب توفیق و موانع دستابی به توفیق الهی آشنا سازند و در منابع آموزشی معرفتی نیز درس‌هایی به این موضوع اختصاص داده شود.

Keywords

• توفیق الهی
• ‌ تربیت اخلاقی
• ‌ باور به توفیق الهی