تبیین مفهوم و شاخص‌های فناوری سیستم‌های آبیاری مناسب در مناطق روستایی با استفاده از نظریه برپایه

Abstract

با وجود فواید غیرقابل‌انکار توسعه فناوری در سیستم‌های آبیاری روستاها، در مواردی شاهد کاهش اثربخشی و ناکارایی این سیستم‌ها، اتلاف منابع آب و خاک و بدبین‌شدن روستاییان نسبت به فناوری مورداستفاده در سیستم‌های آبیاری هستیم. عدم تناسب فناوری با شرایط زمانی و مکانی روستاها نقش برجسته‌ای در این زمینه‌ها دارد. این پژوهش در جستجوی تبیین مفهومی و شناسایی شاخص‌های تناسب فناوری با محیط‌های روستایی، با تأکید ویژه بر سیستم‌های آبیاری در مناطق روستایی شهرستان تفت، با استفاده از رویکرد کیفیِ نظریه برپایه است. بنا بر نتایج، تناسب یک فناوری با محیط روستا و اثربخشی آن برای بخش کشاورزی با کم‌ترین شوک و تنش به واحدهای بهره‌برداری، مستلزم شمول همه ابعاد اجتماعی- فرهنگی، فنی- اقتصادی، کالبدی- زیرساختی و زیست‌محیطی است. مهم‌ترین شاخص‌های کارکردی چنین تناسبی، سازگاری با بوم معرفتی روستا، مبتنی‌بودن بر دانش بومی، نیازمحوری، مقیاس‌پذیری، ارزانی، سادگی، قابلیت کنترل، دوام، سازگاری با ویژگی‌های گیاهان و محصولات مختلف، فراهم‌بودن زیرساخت‌های آن در روستا و هم‌چنین، سازگاری با طبیعت و اصول پایداری، در ابعاد مختلف بود. به‌علاوه، در الگوی پارادایمی ارائه شده، «عدم توجه به شرایط خاص روستاها»، «عدم توجه به نیازهای واقعی روستاییان» و «ضعف امکانات و زیرساخت‌ها»، به‌عنوان شرایط علّی ورود فناوری نامناسب در روستاها شناسایی شدند که عوامل مداخله‌گرانه‌ای از قبیل «خرده‌مالکی» و «ضعف نظام ترویجی در معرفی فناوری مناسب»، باعث تشدید آن‌ها بوده‌اند. این الگو، «تدوین نظام نوآوری فناورانه روستایی» را راهبردی برای شکل‌گیری و سرعت‌بخشیدن به چرخه تولید، انتشار و استفاده از فناوری مناسب در روستاها معرفی می‌کند.

Keywords

• سیستم‌های آبیاری
• شهرستان تفت
• فناوری مخرب
• فناوری مناسب روستایی
• نظریه برپایه