Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Aug 2020)
Gdańskie testamenty reciproce i praktyka tworzenia inwentarzy mienia w XVII–XVIII w.
Abstract
Autor artykułu skupił się na dwóch zasadniczych aspektach związanych z kwestiami dziedziczenia pośmiertnego majątków w Gdańsku w XVII-XVIII w. Omówił bardzo popularne w tym mieście wzajemne testamenty małżeńskie (testamenty reciproce) oraz wpływ tej formy rozporządzenia majątkiem na praktyczne postępowanie, mające na celu ustalenie wartości spadku netto. Wyjaśniono również genezę samego inwentarza pośmiertnego (probate inventory) oraz upowszechnienie się specyficznych cech formalnych tego dokumentu w całej ówczesnej Europie. Tysiące testamentów oraz inwentarzy mieszczan gdańskich od ostatniej ćwierci XVI w. do początku XIX w. zachowanych w Archiwum Państwowym w Gdańsku, pozwala na dokładną analizę praktycznego rozwoju tych instrumentów prawnych w ciągu całego okresu nowożytnego. Na podstawie zasad prawa chełmińskiego spisanie pomiędzy małżonkami testamentu reciproce umożliwiało znaczące zwiększenie części spadku przypadającego wdowie (lub wdowcowi), wskazanemu spadkobiercy, ewentualnie wydzielenie legatu na cele społeczne. Pozwalało to zachować do 7/8 wartości całego dotychczasowego majątku współmałżonków i chroniło przed rozproszeniem dotychczasowe warsztaty pracy. Obowiązujące w Gdańsku prawo chełmińskie (ius culmense, Kulmer Recht) według zasady sukcesji flamandzkiej, dobrze zabezpieczało interesy materialne wdów i w żadnym stopniu nie ograniczało kobiet, wdów i córek w postępowaniu spadkowym, traktując je na równi z męskimi spadkobiorcami. Zasadniczym problemem w postępowaniu spadkowym było odpowiednie wyliczenie wartości majątku oraz części należnych poszczególnym spadkobiercom, często niepełnoletnim. Wymagało to stworzenia akceptowalnego społecznie instrumentu prawnego, czyli wiarygodnego oficjalnego inwentarza – spisu majątkowego umożliwiającego wyliczenie wartości majątku małżonków, a następnie części działowych należnych spadkobiorcom. Na podstawie zachowanej w gdańskim Archiwum Państwowych dokumentacji oraz publikowanych materiałów porównawczych dla różnych regionów nowożytnej Polski oraz Europy, autor artykułu stawia tezę, że powszechna umiejętność sporządzania pośmiertnych inwentarzy mienia oraz ich charakterystyczne cechy formalne (układ rzeczowy, bilans wartości), są efektem recepcji doskonalonych od XIV w. przez kupców włoskich technik prowadzenia rachunkowości gospodarczej. Usystematyzowania wiedzy z praktycznymi wskazówkami na temat sporządzania inwentarza oraz okresowego bilansu dokonał Fra Luca Pacioli de Burgo (1445-1514?), franciszkanin i profesor matematyki w opublikowanej w 1494 r. pracy Summa de Arithmetica, Geometrica, Proportioni et Proportionalita. Pacioli w traktacie XI (Particularis de computis et scripturis) omówił wenecki sposób sporządzania inwentarza oraz prowadzenia podstawowych ksiąg rachunkowych. Przedstawił rachunek strat i zysków, bilans wszystkich kont – zaczątek przyszłego bilansu majątkowego. Zamysł Paciolego, dzięki rozwojowi drukarstwa, szybko spopularyzowano w całej ówczesnej Europie. W Gdańsku jedną z najlepszych ówczesnych prac opisujących techniki prowadzenia rachunkowości gospodarczej była książka Sebastiana Gamersfeldera, Buchhalten durch zwei Bücher nach italianicher Art und Weise (wydana w 1570 r.). Opisywane wielokrotnie zasady tworzenia inwentarza oraz bilansu majątkowego zostały przejęte przez kupców niderlandzkich, angielskich, niemieckich, nauczycieli rachunkowości oraz notariuszy w całej Europie łacińskiej, którzy adoptowali je do miejscowych warunków prawnych i społecznych (również umiejętności pisania i rachowania). Wpłynęło to również na powszechną standaryzację tworzenia inwentarzy mienia w XVII i XVIII w. Niniejszy artykuł powstał w związku z przygotowaniem do druku osobnego studium poświęconego gdańskim nowożytnym inwentarzom pośmiertnym.
Keywords
