Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Dec 2021)
Üsâme b. Münkız’ın el-Bedi' fî Naḳdi'ş-Şi'r Adlı Eserinin Edebî Tenkit Literatüründeki Yeri ve Önemi
Abstract
Hayatının büyük kısmını Abbâsilerin, son yıllarını ise Eyyûbî Devletinin kurucusu Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin danışmanlığını yaparak geçiren, “Kılıcı ve Kalemi Keskin” unvanıyla anılan Üsâme b. Münḳız (öl. 584/1188), yaşadığı dönemin önemli edebiyatçılarından biridir. Kitâbü’l-İ‘tibâr, el-Menâzil ve’d-diyâr, Lubâbu’l-âdâb, Kitâbü’l-ʿAṣâ, Târîḫu’l-İslâm, Aḫbârü’l-büldân, Târîḫu’l-ḳılâʿ ve’l-ḥuṣûn ve Dîvânü’ş-şi‘r gibi eserleriyle edebiyat ve tarih alanında önemli çalışmalar ortaya koymuştur. Kendi çalışmaları dışında kaynak kitaplarında çok sayıda şiiri yer alan Üsâme b. Münḳız, şiirlerinde edebî sanatlara yoğun bir şekilde yer vermiştir. Özellikle belâğat ve edebî tenkit içerikli el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr (şiir eleştirisi/edebî tenkit konusunda eşsiz/benzersiz bir kaynak) adlı eseri günümüze kadar ulaşmış, edebî tenkit ve belâğat ilmine önemli katkılarda bulunmuştur. Üsâme b. Münḳız bu eserinde, kendinden önce kaleme alınmış olan meşhûr edebî tenkit kitaplarını tarayarak onlarda dağınık şekilde bulunan bilgileri derli toplu hale getirip okuyucuya sunmayı amaçlanmıştır. Bunun yanı sıra eserde şiirin güzel yanları ve kusurlarını da ele almıştır. Bilgileri aldığı ve çalışmasına referans olarak gösterdiği bazı önemli müelliflere de işaret ettiği bu eserini doksan beş bâba ayırmıştır. Her bâbda belâğat konularına değinen müellif, hâtimede ise özellikle edebî tenkit üzerinde durmuştur. Bu eser, bedî‘ isminden de anlaşıldığı gibi genel anlamda nefî (النَّفِي), teẕyîl( التَذْيِيل), teşṭîr (التَشْطِير), müḳâbele (المُقَابَلَة), tâṭrîf (التَطْرِيف), i‘tirâḍ (الاعتِرَاض), mebâdî (المَبَادِي), meṭâlî‘ (المَطَالِع), taḫlîs (التَخْلِيص), ḫurûc (الخُرُوج) gibi günümüz edebî tenkît ve belâğat kitaplarında pek de karşılaşılmayan, ancak üslubu güzelleştiren, ona âhenk katan ve bu alanda temel oluşturacak başlıklarla doludur. Üsâme b. Münkız eserde sadece üslubu güzelleştiren ve ona renk katan başlıklarla yetinmeyip ḥaşv (الحَشو), ġalaṭ (الغَلَط), tefrîṭ (التَفْرِيط), fesâd (الفَسَاد), tenâḳüḍ (التَّناقُض), tehcîn (التَهْجِين), mü‘âẓele (المُعَاظَلَة), cehâmme (الجَهَامَّة), raşâḳa (الرَّشَاقَة), tekellüf (التَّكَلُّف), te‘assüf (التَعَسُّف), müḫâlefe (المُخَالَفة) ve teslîm (التَثلِيم) gibi ifadeyi zayıflatan ve değerini düşüren konulara da değinmiştir. Bu anlamda eserde en çok göze çarpan özelliklerden birisi, üslubu güzelleştiren maddelerden sonra ifadeyi zayıflatıp çirkinleştiren maddelerin de ele alınmış olmasıdır. Bu yönüyle eserin, el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr unvanını hak ettiğini, deyim yerindeyse ismiyle müsemma bir eser olduğu rahatlıkla söylenebilir. Müellif ele aldığı konuya bir bâb (unvan) koyduktan sonra, onu anlaşılır kolay bir üslupla tanımlayarak gerek Kur’ân, gerek hadis, gerekse çok sayıda seçkin şuarânın şiirleriyle ve füsehânın nesirleriyle konuyu açıklamaya çalışmıştır. Tarihî seyri içerisinde farklı etkenlerden dolayı zayi olup zamanımıza ulaşamayan diğer bazı eserlerdeki önemli bilgilerin bu eserde kayıt altına alınmış olması, eserin değerini artırmaktadır. Esere önem kazandıran diğer bir husus müellifin, birkaç fâsılada gerek övünen gerekse yerilen edebî çalıntılara da değinmiş olmasıdır. Bu çalışmada Üsâme b. Münḳız’in hayatı kısaca ele alındıktan sonra edebî tenkit alanında yazılmış olan birtakım eserler tanıtılmış, sonrasında ise müellifin el-Bedîʿ fî naḳdi’ş-şiʿr adlı eserinin edebî tenkîd literatüründeki yeri ve önemi üzerinde durulmuştur.
Keywords
