ULUM (Jul 2021)
Cüveynî’nin Makāsıd Anlayışı
Abstract
Cüveynî, makāsıd ilminin çerçevesini oluşturan münasip mâna, maslahat, hikmet, garaz, kāide, maksad, ve usûlü’ş-şerî‘a gibi kavramları, -dağınık bir özellik arz etse de- kıyâs bölümü altında ayrıntılı bir şekilde ele almıştır. Onun yaklaşımları, konuya dair teorinin oluşum sürecinde dönüm noktasını teşkil etmiştir. Cüveynî’ye göre mâna merkezli tâlil, sırasıyla “münasip mâna, maslahat ve usûlü’ş-şerî‘a (makāsidü’ş-şerî‘a) aşamalarını takip eden bir süreç izlemektedir. Bu uyumluluk sürecine göre kıyâsta tâlil işlemi, makāsıd ile sağlaması yapılan bir formatta gerçekleşmelidir. Makāsıda uygunluk (münâsebe) şartı sayesinde Cüveynî, kontrollü bir maslahat anlayışı geliştirmeyi amaçlamıştır. O, makāsıd konularını zaruriyyât, haciyyât, tahsiniyyât ve bedeni ibadetler şeklinde kategorize etmiş; tahsiniyyâtı da maslahatın kural (kıyâs/kāide) dışı olup olmamasına bağlı olarak iki farklı düzeyde incelemiştir. Bunun sonucu olarak makāsıd konularını toplamda beş kategori altında değerlendirmiştir. Esasında Cüveynî, maslahatları külli ve cüzi şeklinde iki temel kısma ayırmıştır. Akılla kavranabilen külli maslahatlar zaruriyyât, haciyyât ve tahsiniyyâta; akılla kavranamayan cüzi maslahatlar ise sonraki usulcüler tarafından mükemmile/mütemmime gibi adlarla sistemleştirilen “ayrıntı maslahat” kavramına tekabül etmektedir. Onun -isimlerini açıkça zikretmese de- beş zaruri maslahata atıfta bulunup düşüncelerini bu bağlamda şekillendirdiği görülmektedir. Makāsıd ilmine getirdiği yenilikleriyle ve katkılarıyla Cüveynî, makāsıd tarihinde takip edilen bir çizginin öncüsü olmuş ve bu ilmin kurucu teorisyenleri arasında yer almıştır.
