Hitit İlahiyat Dergisi (Dec 2022)
Abdürreşit İbrahim Etkisiyle Mehmet Akif Ersoy’da ‘Batı-dışı Modernleşme Örneği Olarak Japonya’ Düşüncesi
Abstract
Osmanlı-Türk toplumunda, 20. yüzyıl düşünce ikliminde modernleşme ve medeniyet kavramları etrafındaki tartışmaların önemli bir yeri vardır. Bu tartışmalar içerisinde, millî şair Mehmet Akif Ersoy’un Batı-dışı modernleşme örneği olarak Japonya’yı Osmanlı-Türk modernleşmesi için ideal bir model olarak sunması dikkat çekicidir. Mehmet Akif, Japon modernleşmesini idealize edici bir tarzda kamuoyunun gündemine getirir. Akif’in Japon modernleşmesini Batı-dışı modernleşmenin ideal bir örneği olarak benimsemesinde, 19. ve 20. yüzyılda aktivist kimliği ve düşünceleriyle Türk ve İslâm coğrafyasında etkili olan Abdürreşit İbrahim (1857-1944)’in payı büyüktür. Abdürreşit İbrahim, 19. ve 20. yüzyıllarda Türk toplumunun aydın, seyyah, siyasi lider ve fikir adamı olarak yetiştirdiği önemli isimlerden biridir. İdil-Ural Türklerinden olan ve Rusya Türklerinin ve tüm İslam âleminin bağımsızlık ve birliği için mücadele eden Abdürreşit İbrahim, Türk ve İslam coğrafyasına yönelik düşünceleri ve Japonya'daki faaliyetleriyle tanınır. İslâm’ı Japonya'ya tanıtan isim olarak da bilinir. 1909 yılının ilk yarısında Japonya’yı ziyaret etmiş ve Japonlarla Asyalı Müslümanlar arasında yakın ilişkiler kurmak istemiştir. Eylül 1908’de başlayan, Türkistan, Sibirya, Moğolistan, Mançurya, Çin, Japonya, Kore, Singapur, Malezya, Endonezya, Hindistan, Hicaz ve Suriye’yi kapsayan ve 1910’da İstanbul’da sona eren uzun bir yolculuk yapmıştır. Abdürreşit İbrahim, bu yolculuğunu 1910-1913'te, Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet adıyla iki cilt halinde yayınlamıştır. Eser, çoğunlukla Japonya hakkındadır. Abdürreşit İbrahim, İslâm dünyasına dair gözlem ve düşüncelerini paylaştığı Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişâr-ı İslâmiyet (1910-1913) adlı eserinde, Japon modernleşmesini idealize ederek sunar ve düşünceleri başta Mehmet Akif olmak üzere, bir kısım Osmanlı-Türk aydını üzerinde etkili olur. 1910’da, zaten tanınmış bir Müslüman gezgin ve aktivist olarak Osmanlı başkentine gelen İbrahim, İstanbul’da, İslâmcı aydınlarla yakın ilişkiler kurmuştur. Sırat-ı Müstakim dergisi ve kadrosu ile kurduğu (özellikle Mehmet Akif’le kurduğu) yakın ilişki, bunun önemli bir örneğidir. Abdürreşit İbrahim’in yaptığı uzun seyahatten (1908-1910) edindiği izlenimleri ve deneyimlerini içeren yazılarını gönderdiği mecralardan başlıcası Sırat-ı Müstakim mecmuasıdır. Hem Sırat-ı Müstakim’deki yazıların hem de Âlem-i İslâm ve Japonya’da İntişar-ı İslâmiyet’in, Türk aydınları üzerinde Japon modernleşmesiyle ilgili olarak derin bir etki bıraktığını söyleyebiliriz. Abdürreşit İbrahim, seyahat gözlemlerini ve İslâm dünyasına dair düşüncelerini Sırat-ı Müstakim mecmuasının organize ettiği hutbeler ve konferanslarla da anlatmaya çalışmıştır. Dolayısıyla, Abdürreşit İbrahim, Türk-Japon ilişkilerinin gelişmesindeki yeri bakımından da önemli bir şahsiyettir. Türk/Müslüman halklarında Japonya’ya dair bir sempati oluşmasında, Abdürreşit İbrahim’in büyük bir etkisi vardır. Abdürreşit İbrahim ile Akif arasında gelişen dostluk, fikrî etkilenmeyi de beraberinde getirmiştir. Akif, bu etki sonucunda, Batılılaşmayla birlikte Osmanlı-Türk modernleşmesinin bir mesele olarak gündemi işgal ettiği, tartışıldığı bir dönemde (20. yüzyılın başlarında) Osmanlı-Türk modernleşmesi için Batı-dışı modernlik örneği olarak Japonya modelini sunmuş, Japon modernleşmesinin Batı-dışı modernlik çerçevesinde esin kaynağı olabilecek iyi bir alternatif olduğunu düşünmüştür. Akif’in Abdürreşit İbrahim’den mülhem düşünceleri, Süleymaniye Kürsüsünde (1912) adlı şiirinde somut olarak karşımıza çıkmaktadır. Şiirde İslâm dünyasının kurtuluş çareleri tartışılırken Japon modernleşmesi; Osmanlı-Türk kamuoyundaki medeniyet, Batılılaşma, kalkınma, terakki gibi kavramlarla ilişkili olarak Batı-dışı modernleşme örneği olarak idealize edilmiştir. Türk modernleşmesinin Batı-merkezli, tekilci, Batılı kalıplar içerisine sıkışmış ve tamamen taklide dayalı yapıdan uzak kalınarak ve İslâm medeniyetinin dinamikleri üzerinde milli kimlik ve kültür muhafaza edilerek gerçekleştirilebileceği, bu konuda Japon modernleşmesinin örnek alınabileceği, bir tez olarak savunulmuştur. Dolayısıyla Osmanlı-Türk modernleşmesi ve medeniyet, Batılılaşma, terakki, modernlik gibi kavramların Mehmet Akif’in düşünce dünyasındaki yeriyle ilgili tartışmalarda, onun Japon modernleşmesine bakış açısını ve bunda Abdürreşit İbrahim’in etkisini de dikkate almak gerekir. Bu çalışmada, Mehmet Akif’te Batı-dışı modernleşme örneği olarak Japon modernleşmesi düşüncesi ve Abdürreşit İbrahim etkisi, şairin Süleymaniye Kürsüsünde adlı şiiri çerçevesinde ele alınmaktadır. Akif’teki ‘Japon modernleşmesi’ düşüncesi ‘çoğul modernlikler’ ve ‘Batı-dışı modernleşme’ kavramlarıyla ilişkili olarak değerlendirilmekte, Akif’in düşünce dünyasında ‘çoğul modernlikler’ kavramının yansımaları tartışılmakta ve Japon modernleşmesini Osmanlı-Türk modernleşmesi için ‘Batı-dışı modernleşme’nin ideal bir örneği olarak sunduğu ortaya konulmaktadır
Keywords
