زبان و ادب فارسی (Sep 2021)
امر خارق‌العاده در حکایات عرفانی فارسی و چند داستان رئالیسم جادویی
Abstract
طرح جایگاه عنصر خارق‌العاده در نظامی که جایگاه عناصر آن در نسبت درونی با طرح کلّی تعیین می‌شود، روشی درست برای بررسی ساختار داستان‌های رئالیسم جادویی و حکایات عرفانی مشتمل بر رخدادهای شگفت‌انگیز است. برای نشان‌دادن پیوند ژرف‌ساخت جادویی با طرح این آثار، ساختار روایی حکایات موجود در متون عرفانی اسرارالتوحید، رسالة قشیریّه، کشف‌المحجوب، مرصادالعباد من المبدأ الی المعاد و مصباح‌الهدایه و مفتاح‌الکفایه و نیز آثار داستانی صدسال تنهایی، مسخ، زیباترین غریق جهان، پیرمرد فرتوت با بال‌هایی عظیم و آئورا بر اساس الگوی «کلود برمون» با رویکرد ادبیات تطبیقی آمریکایی بررسی شده است تا پس از استخراج پی‌رفت‌های اصلی، شبا‌هت‌ها و تفاوت‌های ساختاری در پی‌رفت اصلی آثار بر اساس ترکیب پی‌رفت‌های «واقع‌گرایانه» و «خارق‌العاده» مشخّص شود. نتایج بهدستآمده نشان داد که در ساختار پی‌رفت اصلی آثار و شیوة استفادة آنها از پی‌رفت خارق‌العاده یا واقع‌گرایانه شباهت‌هایی وجود دارد. ساختارهای مشترک در پی‌رفت‌های اصلی آثار بررسی‌شده، «ساختار خطّی و بدون حذف پایه‌ها»، «حذف وضعیّت متعادل اوّلیّه و آغاز با بحران» و «ساختار غیرخطّی» هستند. ترکیب‌های مشترک پی‌رفت‌های اصلی از نظر اشتمال بر واقعیّت یا امر خارق‌العاده را نیز می‌توان به صورت ترکیب‌های «محذوف ـ خارق‌العاده ـ واقع‌گرایانه»، «محذوف ـ خارق‌العاده ـ خارق‌العاده»، «خارق‌العاده ـ خارق‌العاده ـ خارق‌العاده» نمایش داد.
Keywords
