Cumhuriyet İlahiyat Dergisi (Dec 2018)
Arap Şiirinde Lügaz ve Muʿammânın Yapısı: İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ına Teorik Bir Bakış
Abstract
Arap şiirinde lügaz ve muʿammâ (bilmece şiir) geleneği önemli bir yere sahiptir. İbnü’l-Fârız (ö. 632/1235), Eyyûbîler döneminde yaşamış bir ilahî aşk şâiridir. O, Arap edebiyatında şiir dilinin değişim ve dönüşüm aşamasında önemli bir noktadır. Bu araştırma İbnü’l-Fârız’ınDîvân’ında geçen lügazler üzerine teorik ve açıklamalı bir inceleme yapmayı hedefler. Çalışma, öncelikle lügaz olgusunu kavramsal içerik ve teorik yapı bakımlarından açıklar ve lügazlerin çözüm ve değerlendirmesinde uygulayacağı kendi yöntemini on maddede özetler. Dîvân’daki lügazler serisini incelerken onları bilmece kurgusunda asıl sorulan isme göre kısımlara ayırır. Şiirlerin detaylarında verilen ikincil lügazleri çözüm kısımlarında inceler. Dîvân’daki lügazlerin teorik bir yapıya sahip olup olmadıklarına işaret eder. Bu bağlamda lügazleri dil ve yapı, özellikle de kuruluş ve çözüm aşamalarındaki işlemler açısından mercek altına alır. Lügazleri katman sayısı, basit ve bileşik yapı bakımlarından ayırır. Taḥsîl, tekmîl, teshîl ve tezyîl metotlarının, lügazlerin kuruluş ve çözümü aşamalarındaki teorik ve işlevsel katkılarını irdeler. Bu metotların kazandırdığı teorik perspektifi her lügaze uygular.Özet: Ebû Hafs Şerafeddin Ömer b. Ali el-Hamevî el-Mısrî (ö. 632/1235) âşıkların sultanı olarak bilinir. Babasının mesleğinden dolayı İbnü’l-Fârız diye meşhur olur. O, Eyyûbiler döneminde (1171-1462) Mısır’da yaşayan bir ilahi aşk şairidir. İbnü’l-Fârız Arap edebiyatında şiir dilinin değişim ve dönüşüm aşamasında özellikle metafor ve mazmunlar açısından önemli bir kırılma noktası olarak bilinir. Geniş hacimli bir şiir divanına sahiptir. Dîvân’ındaki şiirler daha çok uzun kasidelerden oluşur. Bunlar arasında Naẓmu’s-sulûkve Ḫamriyyeoldukça meşhurdur. Lügaz ve muʿammâ terimleriyle, bir şeyin adına sembol ya da işaret yoluyla göndermede bulunmak anlamı kast edilir. Lügazlerin çözümü hakkında çok sayıda kitap yazılmıştır. Bu konuda ilk eseri Halîl b. Ahmed’in telif ettiği kaydedilir. Lügazler Arap şiiri, İran şiiri, Dîvân edebiyatı, Arap grameri, İslam hukuku, İslam miras hukuku, hadis, kırâat ve matematik gibi alanlarda yaygındır. Lügaz ve muʿammâlar bazı dilbilimsel özelliklere sahiptir. Söz konusu dilbilimsel nitelikler açıklanırken sesbilim, istatistik dilbilim, sözlükbilim, gramer, sözdizimi, anlambilim ve arûz gibi alanlara işaret edilir. Arap şiirinde lügaz ve muʿammâ geleneği önemli bir yere sahiptir. Arap edebiyatında lügaz ve muʿammâlar daha çok nazım yoluyla oluşturulur. Nesir yoluyla oluşturulanlar da vardır. Bu araştırma İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügaz ve muʿammâlar hakkında teorik ve uygulamalı bir çalışma yapmayı hedefler. Araştırma ilk olarak, lügaz ve muʿammâ terimlerini kavramsal içerik ve teorik yapı bakımlarından açıklar. Araştırma lügazlerin çözümü, tasnifi ve değerlendirmesinde uygulayacağı kendi metodunu on maddede özetler. Çalışma İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazler serisini inceler ve onları lügazlerde sorulan temel sorulara göre gruplara ayırır. Bu çalışma şiirin detaylarında verilen ikincil lügazleri çözüm kısmında inceler. Araştırma ayrıca İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazlerin teorik bir yapıya sahip olup olmadıklarını göstermeye çalışır. Araştırma bu bağlamda, lügazleri dilsel özellikleri ve yapıları bakımlarından özellikle de kuruluş ve çözüm aşamalarındaki durumları açısından araştırır. Araştırma lügazleri birbirinden genel olarak katman sayılarına, basit ya da bileşik yapılarına göre ayırır. Bu araştırma amel-i tahsîlî, amel-i tekmîlî, amel-i teshîlî ve amel-i tezyîlî metotlarının teorik ve işlevsel yapılarını inceler. Ayrıca söz konusu metotların lügazlerin kuruluş ve çözüm aşamalarındaki durumlarını ortaya koymaya çalışır. Yine amel-i tahsîlî, amel-i tekmîlî, amel-i teshîlî ve amel-i tezyîlî metotları çerçevesinde kullanılan diğer yardımcı metotları ve uygulanma biçimlerini ayrı ayrı gösterir. Çalışma ayrıca bu temel ve yardımcı metotların sağladıkları teorik çerçeveyi her lügaze uygular. Yine araştırma, bu dört metodun lügazlerin kuruluşu ve çözümlerine sağlayacağı katkıları inceler.İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki şiirlerde çok sayıda lügaz ve muʿammâ bulunur. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında bulunan lügazler çerçevesinde genel olarak elli dört şey sorulur. Sorulan şeylerden elli bir tanesi isimdir. Söz konusu lügazlerden üç tanesi ise fiil kalıbındadır. Fiillerden bir tanesi emir kalıbında, iki tanesi geçmiş zaman yapısındadır. İbnü’l-Fârız’ın lügazleri teorik ve metodik bir yapıya sahiptir. Yapıları bakımından lügazler, genel olarak, çok katmanlı, iç içe girişik, bileşik ve birbirine entegre olmuş vaziyettedir. Bileşik yapıdaki lügazler çok katmanlıdır. Basit yapıdaki lügazler ise tek katmanlıdır. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında temel lügaz olarak yirmi kelime sorulur. Bu kelimeler, lügaz ister bileşik ister basit yapıda olsun her zaman lügazin birinci katmanında yer alırlar. Lügazlerde sorulan otuz sekiz kelime, ikincil lügazlerde yer alır. İkincil lügazler yardımcı ve tamamlayıcı niteliktedir. Yardımcı lügazler genel olarak ikinci ve altıncı katman arasında yer alırlar. Yardımcı lügazlerden on yedi tanesi ikinci katmanda bulunur. On üç tanesi üçüncü katmanda yer alır. Beş tanesi dördüncü katmandadır. Bunlardan bir tanesi beşinci katmanda bulunur. Yine diğer bir tanesi de altıncı katmanda yer alır. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ında tespit edilen, söz konusu yirmi temel lügazden bir tanesi altı katmanlıdır. Onlardan bir tanesi beş katmanlı, dört tanesi dört katmanlı, sekiz tanesi üç katmanlı, dört tanesi iki katmanlı ve üç tanesi tek katmanlıdır.İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazler kelime, kompozisyon, ifade bakımlardan gramatik yapı ve anlam derecelerine göre oluşmuştur. The lughzes are formed in terms of word, composition, phrase, grammar and meaning levels. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazler hem sözcüksel hem de anlamsal bir özelliğe sahiptir. İbnü’l-Fârız lügaz örgüsünü oluştururken kuruluş (amel-i tahsîlî), tamamlama (amel-i teshîlî), kolaylaştırma (amel-i teshîlî ve ekleme-çıkartma (amel-i tezyîlî) metotlarını kullanır. Lügazlerin yapısı bu yöntemlerle şekillendirilmiştir. İbnü’l-Fârız’ınDîvân’ındaki lügazlerde kullanılan kelimeler on bir kategori oluşturur. Söz konusu kategoriler isimler, fiiller ve isim-fiillerden oluşur. Lügazlerde sorulan isimler genel olarak, Peygamber isimleri, sure isimleri, kabile isimleri, devlet yöneticilerinin soy isimleri, harf isimleri, şehir isimleri, hayvan isimleri, yiyecek isimleri, içecek isimleri, eylem isimleri ve sıfatlardan oluşur. Lügazlerden sorulan fiiller geçmiz zaman ya da emir kalıbındadır. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazlerden bir tanesi ilginç olmanın ötesinde çok sıra dışı bir üslupla kurulmuştur. Şiirlerde kullanılan kelimelerin hepsi lügaz kurgusunun bir parçası değildir. Şiirlerde lügaz kurgusunun bir parçası olarak kullanılmayan kelimeler, lügazleri ahenk ve anlam açısından tamamlamak için zikredilmiştir. İbnü’l-Fârız’ın Dîvân’ındaki lügazleri çözebilmek için dil, Arap dilinin doğal yapısı ve İslam kültürü hakkında özellikle de Kur’ân-ı Kerîm, tasavvuf, ebced hesabı, matematik, geometri, coğrafya, biyoloji, botanik ve zooloji hakkında bilgi sahibi olmak gerekir.
Keywords
