İtobiad (Sep 2021)
Reel Politiğin İzdüşümü: Gazâlî’nin İmamet Teorisinin Paradoksal Yapısı
Abstract
Ortaçağ İslam siyasal düşüncesinin merkezi konularından birisini imamet teorisi oluşturur. Bu teorinin ortaya konulmasında, Ortaçağ İslam siyasal düşüncesine kaynaklık eden iki ilmi tür başı çekmektedir: Kelâm ve siyaset fıkhı. Kelâm ve fıkhın bir dalı olarak siyaset fıkhı alanlarında kaleme alınan eserler, Ortaçağ İslam siyasal düşüncesinde devlet ve devlet başkanlığına ilişkin konuların yer aldığı imamet teorisinin genel çerçevesini belirlemektedirler. Gazâlî de, bir mütekellim ve fakih olması nedeniyle belli eserleri aracılığıyla bir imamet teorisi ortaya koymayı amaçlar. Gazâlî’nin ortaya koyduğu imamet teorisinin hem yaşadığı devrin dinsel, toplumsal ve siyasal koşullarıyla hem de idealleştirdiği devrin dinsel-siyasal yapısıyla ilişkisi bulunmaktadır. Çünkü Gazâlî, siyasal realite ile benimsediği (arzuladığı/özlem duyduğu) siyasal idealler arasında denge kurmaya çalışan bir düşünürdür. Onun siyasal açıdan realizm ile idealizm arasında kurma ihtiyacı duyduğu dengenin tezahürlerinden birisini imamet teorisi oluşturur. Onun imamet teorisi, devrinin siyasal, toplumsal ve dinsel gerginlikleriyle (Abbasi-Selçuklu ilişkisi ve Abbasi-Selçuklu cephesi ile Bâtınî-Fatımî cephesi) hemhal olan bir idealistin arzularıyla bu tür gerginlikleri ortadan kaldırma amacıyla siyasal teoriler ileri süren bir realistin denge arayışına dayanır. Ancak bu denge arayışı, onun imamet teorisinin paradoksal bir yapı ihtiva etmesine neden olmuştur. Bu çalışma birbirini tamamlama iddiasında olan iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde, Gazâlî’nin ideal siyasal rejiminin özellikleri ile kendi devrinde hüküm süren siyasal rejimin özellikleri ele alınacaktır. İkinci bölümde, bu iki rejim arasındaki farklılığın, Gazâlî’nin imamet teorisini şekillendirmesi açısından ne denli önemli olduğu ortaya konulacaktır. Bu çalışmanın amacı, Gazâlî’nin imamet konusunu ele aldığı Fedâihu’l-Bâtıniyye, el-İktisâd fi’l-İtikâd ve İhyâu Ulûmu’d-Din başlıklı eserlerinden hareketle ortaya koyduğu imamet teorisinin paradoksal yapısını tahlil etmektir. Gazâlî’nin siyasetname türünde kaleme aldığı Ettibrül-Mesbük-fi Nasihat’il-Mülük adlı eseri, siyaset, yönetim ve din-devlet ilişkisi açısından önemli bilgiler içermesine rağmen, imamet konusu hakkında dolaylı veya doğrudan argümanlara yer vermediği için temel kaynak olarak tercih edilmemiştir. Bu esere, Gazâlî’nin siyaset ve din-devlet ilişkisi hakkındaki görüşleri bağlamında yeri geldikçe başvurulmuştur.
Keywords
