Kocatepe İslami İlimler Dergisi (Dec 2023)
Arap Dili ve Belâgatında Samt Kavramının Anlam Derinliği
Abstract
Klasik Arap literatürü, sahip olduğu dilsel ve edebî yapısıyla duyguların en güzel şekilde aktarılabilmesine yönelik geniş imkânlar sunar. Mahfûzâtında bulunan kelime hazinesi ve bunların anlam dünyası, sadece kalıp ve lafızlardan müteşekkil bir dil olmadığının göstergesidir. Arap dilinde zihinlerdeki mana, somut göstergelerin yanında mütekellim tarafından susku yoluyla da muhatap kitleye iletilebilir. Bu durumu karşılayan kavram “samt” şeklinde ifade edilmiştir. İnsanın zihin dünyasında mutlak sessizlikten söz edilemez. Çünkü insan, varlığı anlama tebdil eylemek için yaratılmıştır ki bütün inanç, dil ve felsefe sistemlerinde insanı diğer varlıklardan ayıran “nâtıka” vasfı vurgulanmıştır. Fakat bu konuşma, sadece söz için gerekli olan envanteri içine alan bir konuşma türü değildir. Zira birçok dilde olduğu gibi Arap dili de belâgat kapsamına aldığı dinleme ve susmayı iletişim unsurlarından biri olarak kabul etmiştir. Hem anlamlı susmada hem de etkili dinlemede insanın bütün benliği devreye girer ve muhatabın bulunduğu duruma göre bazı mesajlar verir. Esasen kulakla başlayan bu durum bazen bir lafza bazen de sessizliğe bürünür. Görünen o ki susma, sözün siyak ve sibak bağlantısıdır. Susmanın edebî değerde olabilmesi için ise bir bağlam içinde görünmesi gerekir. Tam bu noktada “meânî” başta olmak üzere belâgatın bütün alanları samt kavramını inceleyen en geniş bilim alanlarıdır denilebilir. Çünkü samt, dilin derinliklerinde saklı olan edebî bir hüviyeti haizdir. Arap kültüründe daha pek çok kelime, bünyesinde “susma” anlamını taşımakla birlikte bu kavramların işaret etmiş oldukları iletişim ve sessizlik arasındaki dengeyi tespit edebilmek edebî açıdan en önemli hususlardan biridir. Zira sessizlik, bazen iletişimin bir parçası olarak kabul edilir ve düşünceyi derinleştirme veya duygusal bir ifade biçimi olarak kullanılırken bazen yalın bir sesten hâlî olma durumunu ortaya koyar. Bu nedenle susmanın etimolojisi, Arap toplumunun iletişim ve ifade biçimlerini anlamak için önemlidir. Kavram analizi açısından Arap dilinde “samt” kelimesinden sonra sırasıyla “sükût”, “insât”, “hudû’”, “isâha” gibi kavramların susma eylemine karşılık geldiği söylenebilir. Her birisinin müstakil anlam değeri olan bu kavramlar muktazâ-i hâle göre farklı kullanım alanlarına sahiptir. Ayrıca insanın ruh hali göz önünde bulundurulduğunda samtın beslendiği anlam merkezlerinin olduğu anlaşılmaktadır. Bunlardan ilki “hüzün ve düşünce” merkezidir. Nitekim özellikle Cahiliye kültüründe şairler, kelimelerin yetersiz kaldığı durumlarda susarak duygularını daha etkili bir şekilde ifade etme yoluna gitmişlerdir. İkinci olarak sessizliğin “bilginin ehemmiyeti”ne işaret ettiği bir vakıadır. Nitekim bir bilginin öğretilmesi veya paylaşılması gereken bir zamanda gerçekleşen sükût, bu bilginin özel ve değerli olduğunu vurgular. Samtın içeriğindeki bir diğer anlam yükü “hürmet ve muhabbet”tir. İlk bakışta muhabbet bizatihi kelimelerle sohbet etmek gibi anlaşılsa da Anadolu irfânında da “kalpten kalbe bir yol vardır görünmez” özdeyişi gereği esasen muhabbetin kaynağı sükûttur. Samt, Arap edebiyatında manzum ve mensur birçok farklı türde inceleme konusu olmuştur. Araştırmada zikredilen klasik kaynaklarda samt kavramının temel manaları, dilsel analizi ve belâgat yönü gibi hususlar değerlendirilirken susmanın mana özellikleri şiir, hikâye, anekdot ve özlü sözlerle delillendirilmiştir. Edebiyat alanı ile dirsek teması halinde olan İslâmî ilimler, felsefe ve tarih gibi ilim dalları alanında kaleme alınan eserlerde de konunun hassasiyetle incelendiği müşahede edilmektedir. Bütün bu ilim dallarında samt konusunda ulaşılan sonuç diline hâkim olan insanın benliğini kontrol edebileceği yönündedir. Esasen samt, her fırsatta konuşma ile top yekün susma arasında bir yer tutmaktadır. Zikredilen edebî derinlikten hareketle bu çalışmada da iletişim metotlarının önemli bir unsuru olan samt/susma kavramının anlam boyutları, Arap Dili ve Belâgatı perspektifinden ele alınmaya çalışılmıştır.
Keywords
