بررسی تمایز مواد مؤثره برگ زبان‌گنجشک (Fraxinus excelsior) و ارتباط آن با مشخصه‌های فیزیکی و شیمیایی خاک در جنگل‌‌های هیرکانی

Abstract

سابقه و هدف: زبان گنجشک، گونه‌ای جنگلی با فعالیت‌های همه‌جانبه بیولوژیکی و دارویی است که از عصاره‌ اندام‌های مختلف آن به عنوان الگویی برای ساخت ترکیبات جدید در درمان بیماری‌های مختلف انسان استفاده می‌شود. بین منشأ جغرافیایی گیاهان دارویی و ترکیبات مؤثره تولید شده در آن‌ها همبستگی بالایی وجود دارد. لذا در این پژوهش تلاش شده تا با پی‌بردن به چگونگی این همبستگی و ارتباط، گامی موثر در جهت معرفی مناسب‌ترین شرایط رویشگاهی به منظور به دست آوردن بالاترین میزان متابولیت ثانویه در این گونه درختی برداشته شود.مواد و روش ها: برای انجام این پژوهش در مجموع هشت رویشگاه از دامنه ارتفاعی 200 تا 1600 متر (پرچینک، سه پارسل از سری پنج امره، الندان، لالا، قارنسرا و ایلال) در حوزه‌های آبخیز تجن و سیاهرود واقع در استان مازندران انتخاب شد. در هر یک از رویشگاه ها سه پایه درختی که از نظر ویژگی های کیفی (قطر و ارتفاع درخت، شادابی و سلامت برگ‌ها، تراکم تاج پوشش) مشابه یکدیگر بودند در نظر گرفته شد، نمونه‌های برگ از قسمت میانی شاخه‌ها در چهار جهت تاج پوشش به منظور حذف اثر جهت جغرافیایی در نمونه گیری برداشت شد. نمونه‌های برگ در هوای آزاد خشک شد و پس از آسیاب کردن و تهیه عصاره با اتانول ابسولوت، عصاره های برگ برای تزریق به دستگاه کروماتوگرافی گازی آماده شدند. به منظور بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک یک نمونه خاک به صورت ترکیبی در اطراف هر پایه درختی و از عمق 15-0 سانتی‌متری برداشت شد. سپس مشخصه‌های فیزیکوشیمیایی خاک نظیر وزن مخصوص ظاهری، اسیدیته، کرین آلی، نیتروژن کل، فسفر، پتاسیم و کلسیم قابل جذب در آزمایشگاه اندازه‌گیری شد. به منظور بررسی اختلاف موجود بین مناطق نمونه‌برداری از نظر ترکیبات شیمیایی ثانویه موجود در برگ از تجزیه واریانس یکطرفه استفاده شد. همچنین همبستگی دوگانه پیرسون نیز برای پی‌بردن به چگونگی ارتباط پارامترهای محیطی و خاکی با ترکیبات شیمیایی مذکور به کار گرفته شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که ویژگی‌های مکان نمونه‌برداری بر مقادیر ترکیبات ثانویه شناسایی شده تأثیر‌گذار بوده‌است؛ به غیر از دو ترکیب Vitamin E و Ferruginol تمامی ترکیبات شناسایی شده با عامل ارتفاع از سطح دریا دارای همبستگی مثبت بودند. بیشترین مقادیر ترکیبات Neophytadiene (27.7%)، Squalene (21.7%)، n-Hexadecanoic acid(26.8%)، Octadecatrinoic acid (28.3%)، Phytol (6.35%) و Benzeneethanol (10.39%) در رویشگاه ایلال یعنی در بالاترین سطح ارتفاعی مورد بررسی مشاهده شد. میان ویژگی های فیزیکی خاک مانند درصد رطوبت، وزن مخصوص ظاهری و بافت خاک رابطه معنی‌داری با ترکیبات شیمیایی موجود در برگ مشاهده نشد. همچنین در تمامی رویشگاه‌های مورد بررسی بین عناصر غذایی پرمصرف خاک و ترکیبات شناسایی شده رابطه منفی معنی دار وجود داشت. همچنین تعدادی از ترکیبات شناسایی شده تنها در یک یا چند رویشگاه مشاهده شد و در تمامی رویشگاه‌های مورد بررسی مشترک نبود.نتیجه‌گیری: نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ترکیبات شیمیایی تولید شده در برگ درخت زبان‌گنجشک در واکنش به تغییرات شرایط محیط مانند تغییرات ارتفاع از سطح دریا و مشخصه‌های شیمیایی خاک به ویژه عناصر غذایی پر مصرف خاک بیشترین واکنش را نشان داده و دچار تغییر می شوند که از این تاثیر پذیری می‌توان در انتخاب رویشگاه مناسب جهت افزایش بازدهی جنگل‌کاری با این گونه با هدف تولید ترکیبات شیمیایی که مواد اولیه صنایع دارویی، غذایی و بهداشتی هستند سود جست.

Keywords

• کروماتوگرافی گازی
• متابولیت‌های ثانویه
• عصاره‌گیری
• جنگل‌کاری چندمنظوره
• عناصر غذایی خاک