Turcology Research (Jan 2024)
Klasik Türk Edebiyatında Bir Eleştiri Terimi ve Tür İsmi Olarak Tezrîk
Abstract
Tezrîk, sözlük anlamı olarak şırınga yoluyla bedene sıvı ilaç zerk etme, enjeksiyon yapma manasına gelir. Türkçeye “iğnelemek” şeklinde aktarılabilecek bu kelime aynı zamanda, riya, nifak, yalan; bir kimseye riya, nifak ve yalan nispet etmek manasında da kullanılır. İran edebiyatında bir edebî tür olarak değerlendirilen terim, Türk edebiyatı sahası çalışmalarında ve edebî metinlerde “terzîk (tarzîk)” ve “tirzîk” şeklinde kullanılmıştır. Tezrîk ve terzîk/tirzîk kelimelerinin harf ve vezin bakımından benzerliği dikkate alındığında bu farklılığın kelimedeki “râ” ve “ze” harflerinin takdîm-tehîrinden kaynaklandığı, bu duruma yazma metinlerdeki imlanın sebep olduğu düşünülmektedir. Tezrîk, İran edebiyatında hiciv ve mizahla ilgili bir terim olarak ele alınmıştır. Buna göre tezrîk; vezinsiz, kafiyesiz, anlamsız, özensiz şiirler; Tarzî-i Afşar’ın şiirlerinde görüldüğü üzere, yapma mastarlar gibi kuralsız kelimeler türetilerek yazılan şiirler; şiir ve nesirle yazılabilen edebî bir nakize (parodi) olarak değerlendirilmiştir. Türk edebiyatının edebî eleştiri içerikli kaynaklarından olan tezkirelerde tezrîk kelimesinin, anlamsız söz, şiir, eser şeklinde bir anlamı karşıladığını söylemek mümkündür. Burada anlamsızlıkla nitelenen metinler; kelimenin gerçek manasıyla, bir anlam ifade etmeyen metinler değil de anlam ifade ettiği hâlde geleneğin belirlediği fesahat ve belagat kaidelerine uymayan metinlerdir. Tezkirelerde tezrîk, aynı zamanda hiciv ve mizahla ilgili bir tür adı olarak da kullanılmıştır. Bu makalede tezrîk teriminin tanımı yapılmış, Türk edebiyatındaki okunuş farkına dikkat çekilmiştir. Terimin Türk edebiyatındaki kullanımı için büyük oranda tezkireler referans alınmıştır.
Keywords
