Tetkik (Mar 2023)
Gazzâlî Sonrası Felsefe Eleştirisi: Şihâbeddîn Ömer Sühreverdî Örneği
Abstract
Araştırmanın amacı, felsefe eleştirilerinin Gazzâlî sonrası nasıl seyrettiğini Şihâbeddîn Ömer Sühreverdî’nin (öl. 632/1234) Reşfü’n-neṣâʾiḥi’l-îmâniyye ve keşfü’l-feżâʾiḥi’l-Yûnâniyye adlı eseri üzerinden değerlendirmeye çalışmaktır. Genellikle Sühreverdî el-Maktûl (öl. 587/1191) ile karıştırılabilen müellif, sûfî kimliği ile bilinir ve Sühreverdîyye tarikatının kurucusudur. Sühreverdî eserini on beş bölüme ayırmış, Gazzâlî’nin (öl. 505/1111) konu seçimine benzer bir biçimde konuları ele almış, yöntem ve üslup açısından ise kendisinden birçok yönde ayrılmıştır. Sühreverdî felsefe eleştirisinde Gazzâlî’yi takip ederek onun ele aldığı konulara yoğunlaşır. Öyle ki Sühreverdî, filozofların Allah’ın cüzileri bilmediği, sudur inancı ve yeniden yaratılışın ruhânî olacağı hakkında görüşlerini eleştirir. Araştırma Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini seyrini anlamak için Sühreverdî üzerinden bir okuma yapmayı teklif eder. Bununla beraber Gazzâlî sonrası felsefe eleştirilerini anlamak için Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-Felâsife’si ile birlikte Şehristânî’nin (öl. 548/1153) Muṣâraʿatü’l-felâsife kitabı Sühreverdî’nin eseri ile yöntem ve muhteva açısından karşılaştırılmaya çalışılmıştır. Bu yolla üç eserin birbirine benzer ve ayrılan yönleri ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu hedefle çalışmamızda öncelikle Sühreverdî’nin felsefe eleştirisinde yöntemini ve filozofları eleştirdiği konuları serdetmeye gayret ettik. Bundan sonra üç ismin eserlerini yöntem, içerik ve eserlerin telifine neden olan sosyal ve siyasi sebepleri kapsayacak şekilde mukayese etmeye çalıştık. Araştırmanın sonucunda Sühreverdî’nin konu seçimi anlamında Gazzâlî ile büyük oranda benzeştiği, yöntem anlamında ise Sühreverdî’nin Gazzâlî’den farklı olarak daha çok nasslara dayandığına eriştik. Çalışmamıza konu olan Şehristânî ise diğer iki isme nazaran daha çok felsefe içerisinde kalarak eleştirilerini yöneltmiştir. Gazzâlî’nin kendisinden sonra yaşayan her iki isme de eleştirilecek konuları belirlerken ki etkisi çalışma boyunca gözlemlenmiştir. Bununla beraber Gazzâlî ve Sühreverdî filozofların tekfirine kanaat getirirken, Şehristânî bu iki isimden ayrılmıştır. Üç ismin eserlerini neden telif ettiğine dair yaptığımız araştırmada ise; Gazzâlî ve Sühreverdî’nin döneminde kendilerine bu eserleri yazmaya sevk edecek kadar yoğun bir felsefî hareketlilik olmadığını gözlemledik. Bununla beraber iki müellifin dönemin siyasi şahsiyetleri ile olan yakın ilişkilerine binaen eserlerini belirli siyasi yönlendirmeler ve sosyal gereklilikler nedeniyle ele almaları mümkün gözükmektedir. Şehristânî’nin eseri ise daha ziyade felsefî bir tartışmanın ürünü olarak görünmektedir.
Keywords
