طرح زوج‌درمانی مبتنی بر الگوی خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی
Abstract
مقدمه: خودنظم‌دهی به نحوه اِعمال کنترل بر پاسخهای خود در جهت تعقیب اهداف و برآورده ساختن معیارها اشاره دارد. در نظریه شناختی اجتماعی بندورا (1991)، خودنظم‌دهی از طریق سه خردهکنش اصلی عمل می‌کند؛ این کنش‌ها عبارت‌اند از: خودنظارتگری بر رفتار فرد، عوامل مؤثر و نتایج آن؛ خودقضاوتی در مورد نسبت رفتارهای خود با معیارهای شخصی و شرایط محیطی و خودواکنشی عاطفی. کارور و شیر (2004) فرایند خودنظم‌دهی را در قالب نظریه کنترل سایبرنتیک به جامعه روانشناسی ارائه کردند. در قلمرو روانشناسی دین، محققان تلاش کردهاند که خودنظم‌دهی دینی را با بررسی تأثیرات دین بر فرایندهای خودنظم‌دهی نشان دهند. بررسی منابع اسلامی در قلمرو «تنظیم رفتار» نشان میدهد که منبع محوریِ فرایند تنظیم رفتار «عقل» است. پژوهش جهانگیرزاده و همکاران (1399) نشان داد که عقل دارای بیست مؤلفه است که در چهار ساحت شناختی، انگیزشی، هیجانی و اجرایی قابل سازماندهی است. تبیین آسیبهای روانی براساس مشکلات خودنظم‌دهی و تنظیم مداخلات درمانی بنابر صلاحیت‌های خودنظم‌دهی، محور پژوهش‌های مختلف بوده است. در همین راستا زوج‌درمانی مبتنی‌بر خودنظم‌دهی نخستین بار توسط هالفورد، ساندرز و بهرنس (2004) برای کمک به بهبود رابطه زوجین مطرح شد. با توجه به اهمیت سازه خودنظم‌دهی در تحقیقات روانشناختی دهههای اخیر، تأثیر دینداری بر فرایند خودنظم‌دهی و ورود سازه خودنظم‌دهی در حیطه مداخلات بالینی، محقق درصدد برآمده است براساس الگوی خودنظم‌دهی مبتنی‌بر روابط میان مؤلفههای عقل در منابع اسلامی و با الهام از مدل زوج‌درمانی هالفورد، یک برنامه زوج‌درمانی را با هدف تأثیر بر شاخصهای کیفیت رابطه زناشویی طراحی کند.روش: در این تحقیق از روش تحلیل محتوای کیفی استفاده شده است. تحلیل محتوا دربرگیرنده تحلیل درون‌مایه یک متن حاوی باورها، دیدگاه‌ها و احساسات گوینده آن می‌باشد و کمک می‌کند تا مفاهیم، اصول، نگرش‌ها و کلیه عناصر مطرحشده در چارچوب آن متن بررسی شود. جامعه پژوهش حاضر شامل مفاد آیات و روایات در منابع معتبر دینی براساس طبقهبندی طباطبایی (1393) می‌باشد. نمونه پژوهش شامل روایاتی است که درباره مفهوم «عقل» به فرایندهای خودنظم‌دهی اشاره دارد که به صورت هدفمند انتخاب شدهاند. پس از غربال روایات تکراری و مشابه، روابط میان مؤلفهها از راه فرایند کدگذاری و در قالب مدل خودنظم‌دهی استخراج شد. سپس در چارچوب این مدل و با الهام از ساختار زوج‌درمانی مبتنی بر خودنظم‌دهی (هالفورد، 1994)، طرح «زوج‌درمانی مبتنی بر خودنظم‌دهی با رویکرد اسلامی» برای ارتقای فرایندهای سازگارانه و افزایش رضایت زناشویی تدوین گردید. درنهایت روایی طرح زوج‌درمانی در محورهای ساختار، اهداف و تکنیکها از سوی پنج کارشناس دارای تحصیلات عالیه در روانشناسی و علوم حوزوی ارزیابی و براساس شاخصهای CVI و CVR مورد تأیید قرار گرفت.یافته‌های پژوهش: یافته‌های پژوهش نشان میدهد الگوی خودنظم‌دهی اسلامی دربردارندة شش روند پویای مواجهه با موقعیت، تحلیل موقعیت با تمرکز بر نقش خود بر مبنای باورها و ارزشهای اسلامی، فعالسازی انگیزشهای فطری متعالی، انگیختگی عاطفی، تدبیر عملی، هدایت توجه، صورتبندی عمل، و ارزیابی پسینی است. در این رویکرد، نخست، اطلاعات کافی از وضعیت خانواده جمعآوری می‌شود. سپس، وضعیت موجود براساس نقش خود در موقعیت مورد وارسی قرار میگیرد. این وضعیت با حقایق اساسی و معیارهای اخلاقی در اندیشه اسلامی سنجیده می‌شود. در ادامه، وضعیتهای مطلوب خود تعریف شده و هدفگذاری معطوف به خود براساس وضعیت ایدهآل در دو سطح عمل و قصد صورت میپذیرد؛ برای مثال، در سطح قصد، وضعیت ایدهآل توجه به خواست الهی و رستگاری نهایی و اقتضای عملکرد اخلاقی؛ در نقطه مقابل توجه به خواسته نفس و نتایج دنیوی قرار دارد. سپس طرحهای عملی خودتغییری برای تحقق وضعیت، با استفاده از سازوکارهای رایج در روندرمانیهای مبتنی بر خودنظم‌دهی یا روشهای مطرحشده در آموزههای دینی طراحی می‌شود. درگیرکردن هوشیاری با امور معنوی، تصویرپردازیهای دینی، مطالعه متون مقدس و اخلاقی، تعدیل شناختی از راه تفسیرهای دینی، نمونهای از روشهایی است که میتواند فرایند خودنظم‌دهی را براساس آموزههای دینی غنا بخشد. در آخرین مرحله، تأثیر روشهای خودتغییری ارزیابی می‌شود. این ارزیابی میتواند به تغییراتی در نحوه فعالسازی الگوهای رفتاری، طرحهای اجرایی و حتی اهداف تعیینشده بینجامد. در نهایت، روایی ساختار، اهداف و تکنیکهای درمانی از سوی کارشناسان ارزیابی و براساس شاخصهای CVI و CVR تأیید شد.بحث و نتیجه‌گیری: شباهتهای مدل فرایند سایبرنتیک خودنظم‌دهی (کارور و شیر، 2011) و مدل فرایندی تنظیم هیجان (گراس و تامپسون، 2007) با الگوی خودنظم‌دهی در منابع اسلامی را میتوان در موارد زیر خلاصه کرد: تأکید بر بعد عقلانی انسان؛ تأکید بر نقش خودآگاهی و خودنظارتی؛ تأکید بر نقش اهداف و ارزشها در فرایند تنظیم؛ تأکید بر فرایندهای پیشاعمل یا «فرایندهای تدبیری»؛ تأکید بر فرایندهای پساعمل یا «تجربهاندوزی». ویژگیهای الگوی اسلامی را نیز میتوان در موارد زیر خلاصه کرد: ورود باورها و انگیزشهای متعالی در هدایت فرایند خودنظم‌دهی؛ گسترش مفهوم عقلانیت به عقلانیت دینی؛ هدایت فرایند تفکر به کاستیهای انسان در مسیر سعادت؛ ورود مفاهیم دینی خاص به فرایند خودتنظیمی، همچون تسلط بر نفس، مخالفت با هواهای نفسانی و قصد قربت. هدف کلی درمان در رویکرد اسلامی، تنظیم فرایندهای روانی براساس معیارهای دینی است؛ اهداف جزئی درمان نیز گسترش تفکر منطقی، خداباورانه، معادباورانه و فضیلتاندیش؛ اعتلای انگیزشهای معنوی و اخلاقی؛ تحول احساسات ابتدائی و انفعالی به احساسات متعالی و ارتقای توان خودنظم‌دهی و مهارتهای اجرایی در روابط همسران می‌باشد. برنامه زوج‌درمانی مبتنی بر رویکرداسلامی با حفظ ساختار زوج‌درمانی خودنظم‌دهی (هالفورد، 2004)، فرایندهای شناختی اجرایی را در راستای ارزشهای مبتنی بر آموزههای اسلامی هدایت می‌کند و در این راستا از تکنیکهای برآمده از متون دینی نیز استفاده مینماید. این الگوی زوج‌درمانی با برجستهساختن جایگاه خودتغییری، مسئولیت شخصی و آزادی عمل افراد در تنظیم کنشهای روانی و نیز افزودن عناصر معنوی و اخلاقی در سطح ملاکهای ارزیابی، هدفگذاری و تکنیکهای مداخله، به درمانهای وجودگرا یا معنوی از نوع دینی آن نزدیک می‌شود.تقدیر و تشکر: از جناب آقای دکتر فتحی آشتیانی و سرکار خانم دکتر فرشته موتابی که در تدوین مبانی نظری و تنظیم طرح مداخله، نویسنده را یاری کردند، سپاسگزارم.تعارض منافع: بدینوسیله اعلام میگردد که در رابطه با مقاله ارائه شده بهطورکامل از قواعد اخلاق نشر تبعیت کرده و از هرگونه سرقت ادبی، سوءرفتار، جعل دادهها و ارسال و انتشار دوگانه پرهیز نمودهام و منافعی تجاری در این راستا وجود ندارد و در قبال ارائه اثر خود وجهی دریافت ننمودهام.
Keywords
