Cumhuriyet İlahiyat Dergisi (Jun 2019)
Manevi Sağlık ve Hayata Yönelim Ölçeğinin Türk Kültürüne Uyarlanması
Abstract
Bu çalışmanın amacı öğrencilerin manevi sağlık ve hayata yönelimi belirlemeye yönelik geçerli ve güvenilir bir ölçme aracı ortaya koymaktır. Bu amaçla Fisher’ın (2010) geliştirdiği Spiritual Health and Life-Orientation Measure (SHALOM) envanteri Türkçe’ye uyarlanmıştır. Uyarlama çalışması Ankara ve Muş illerinde öğrenim gören üç çalışma grubu kapsamındaki 1591 lise öğrencisi üzerinde yürütülmüştür. Özgün formu dört boyut ve yirmi maddeden oluşan ve dili İngilizce olan envanter, Türkçeye çevrilmiş ve örneklem verileri üzerinde faktör analizleri ve geçerlik ile güvenirlik çalışması uygulanmıştır. Çalışma sonucunda Türkçeye uyarlanan envanter, özgün formu ile benzerlik gösteren dört boyuttan (kişisel, toplumsal, çevresel ve aşkın) oluşmaktadır. Ayrıca envanter boyutlarının iç tutarlık katsayılarının özgün envanter ile mükemmel uyumda olduğu ve ölçeğin amacına hizmet ettiği anlaşılmıştır. Bu sonuçlar dikkate alındığında, öğrencilerinin ruh sağlığı ve hayata yönelimlerinin ölçülmesinde Türkçeye uyarlanan Manevi Sağlık ve Hayata Yönelim Envanterinin, psikoloji, eğitim bilimleri ve sosyal bilimlerin farklı disiplinlerinde kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Özet: Toplumsal alanın önemli bir dinamiği ve taşıyıcısı olan din kavramı, 18. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren ikili bir ayrıma gitmiş; din kavramı içerisinden, maneviyat kavramı rafine edilmeye başlanmıştır. Din ve maneviyat kavramlarını tanımlamak çok zordur; din, ideoloji ve inanç kurallarına odaklanırken; maneviyat, din ötesine uzanan bireysel deneyim ve karşılıklı ilişkileri merkeze almaktadır. Bu nedenle, farklı maneviyat ve din tanımları farklı bakış açılarından yapılmış ve bu çerçevede geliştirilen ölçeklerle maneviyatı ölçmek amaçlanmıştır. Bununla birlikte, farklı maneviyat ölçekleri ile yapılan çalışmalardan elde edilen sonuçlar birbirinden önemli ölçüde farklı olmuştur; bu ise maneviyatın kullanılan ölçeğe bağlı olarak tanımlandığı ve kavramsallaştırıldığı anlamına gelir. Maneviyat üzerine yapılan erken dönem çalışmalarda çoğunlukla din, sağlık, psikoloji ve çalışma hayatı üzerine odaklanmaktadır. Bu çalışmalarda, maneviyat kavramı tanımlandıktan sonra; kavramın sağlık, din, psikoloji ve iş hayatı ile ilişkisi veya insan hayatı için gerekliliği tartışılmaktadır. Batı'da, 1950'lere kadar, din ve maneviyat kavramları birbirleri ile ilişkili biçimde kullanılmıştır. Ancak bugün bu iki kavram neredeyse tamamen birbirinden ayrılmıştır. Literatürde, maneviyatı ölçmek için çok sayıda envanter geliştirme çalışması bulunmaktadır. Envanterin farklı kavramsal temellere dayanarak çalışması gerçeği, ruh sağlığı ve yaşam yönelimi hakkında genel, anlamlı ve tutarlı bir sonuç çıkarmayı zorlaştırır. Ayrıca, maneviyat ölçümlerinin yabancı bir kültürün dinini ve değerlerini yansıttığı gerçeğinden hareketle kapsamlı veya evrensel ölçüm söz konusu olamaz. Bu noktada, Fisher, maneviyatı ölçmek amacıyla geliştirilen ölçme araçlarını "din ile maneviyatı karıştırdıkları", "değerler dünyasına bağlı olmak", "kültürel farklılıkları hesaba katmamak", "ve sadece mistik / manevi tecrübe " noktasında eleştirir. Sonuç olarak, Batı'nın kavramsal yapısında geliştirilen hiçbir ölçümün kültürel esnekliği hesaba katmadığı ve manevi değerlerini evrensel ya da yaygın olarak kabul etmediği söylenebilir.Bu çalışma ile Türk kültürüne adapte edilmesi planlanan, Fisher tarafından geliştirilen SHALOM envanteri, kişilerarası ilişki dünyasını oluşturan dört temel (bireysel, sosyal, çevresel ve aşkın) alana dayanan modele dayanmaktadır. Bu çalışmada, Fisher'ın çalışmalarında olduğu gibi, maneviyat kavramı, dinden bağımsız ve dinlerin üzerinde olduğu düşünülen farklı yoğunluktaki kavramlarla etkileşimini vurgulamaktadır. Bu bağlamda, maneviyat kavramı, kişinin kişisel alanı, sosyal konumu, doğası ve aşkın gücü ile iletişim içindedir. Bu uyarlama çalışması, öğrencilerin ruhsal sağlık düzeyleri hakkında faydalı bilgiler ve yorumlar sağlayacaktır. Ayrıca kültürel esnekliğe sahip olduğu vurgulanan ve farklı dillere de uyarlanan SHALOM envanterinin Türk kültürüne uyarlanması ile din psikolojisi literatürüne yeni ve farklı bir ölçme aracı sunularak maneviyat kavramının doğasının anlaşılması çalışmaları kolaylaşacaktır.Bu araştırma, öğrenciler için geliştirilen ruhsal sağlık ve yaşam yönelimi ölçeğinin envanterini Türk kültürüne uyarlamak için yapılmıştır. Bu envanter uyarlama çalışması Ankara ve Muş illerindeki üç çalışma grubundan ve 1591 lise öğrencisinden toplanan verilerle yapılmıştır. İlk çalışma grubu 414, ikinci çalışma grubu 788, üçüncü grup ise 389 lise öğrencisinden oluşmuştur. 414 öğrenciden toplanan veriler Açıklayıcı Faktör Analizi (AFA) analizi için, 788 öğrenciden toplanan veriler Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) için kullanılmıştır. Ayrıca, envanterin ölçüt geçerliliğini belirlemek için 389 öğrenci kullanılmıştır. Türkçe'ye uyarlanması amaçlanan SHALOM envanterinin asıl dili İngilizce'dir ve çeviri çalışmaları, her iki dilin de dilbilgisi ve anlamsal özelliklerini bilen üç dil uzmanı tarafından ayrı ayrı yürütülmüştür. Çeviri çalışmalarından sonra ölçek örnekleme grubuna uygulanmış ve örneklem veriler üzerinde AFA uygulanmıştır. AFA sonuçları değerlendirildiğinde, orijinal envantere benzeyen bir faktör çatısının oluştuğu tespit edilmiştir. Belirleyici faktörlere, SHALOM'un orijinal formundaki teorik ve boyut isimleri dikkate alınarak uygun isimler (kişisel, çevresel, sosyal ve aşkın) verilmiştir. Yapı geçerliği Doğrulayıcı Faktör Analizi (DFA) ile teyit edilmiş ve DFA'nın bir sonucu olarak, X2/sd (1.72) oranı ve IFI (0.96) uyum göstergesinin test edilen modele uygun olduğu belirlenmiştir.Sonuç olarak, Manevi Sağlık ve Hayata Yönelim Envanterinin, orijinal envanterde olduğu gibi dört boyuttan oluştuğu, envanter boyutlarının iç tutarlılık katsayılarının asıl envanterle mükemmel uyum içinde olduğu ve ölçeğin amacına hizmet ettiği anlaşılmaktadır. Bu sonuçlar göz önüne alındığında, Türkçe'ye uyarlanmış olan Manevi Sağlık ve Hayata Yönelim Envanterinin, din psikolojisi, eğitim bilimleri ve sosyal bilimlerin farklı disiplinlerinde kullanılabileceği anlaşılmaktadır. Maneviyat, sadece Batılı kuramlar çerçevesinde tanımlanmamalı, İslamın öngördüğü maneviyatın niteliği ve olabilirliği tartışılmalıdır. Dahası İslam maneviyatının tipleri ve boyutları, İslami bir karakterde kültürel öznellik dikkate alınarak belirlenmelidir. Maneviyatı ölçme çalışmalarında, modernitenin evrensel olarak sunduğu insan modeli tek hakikat olarak kabul edilmemelidir. İslam kültür ve tarihi içerisinden süzülerek gelen, bize özgü ve bizi tanımlayan insan modelleri geliştirilmeye çalışılmalıdır. Bu husus, sadece ruh sağlığı/din çalışmalarında değil, genel anlamda din psikolojisi calışmalarında dikkate alınmalıdır. Bunun yanında kültüre özgülük önemsenmeli, Türk medeniyetinin İslam doktrini ile geliştirdiği kültürel birikimden edinilen tecrübeyle maneviyat çalışmalarına yön verilmelidir. Bu açıdan, bu çalışma farklı bir kültüre ait değer ve manevi yönelimi, Türk kültürüne uyarlama amacını gütse de kavramın Batı değerleri ile kurgulanması sorunludur. Ayrıca Batı değerlerinin, İslam değer ve ilkeleri ile benzeşmesine rağmen, uygulamada maneviyat kavramını tam olarak ölçmekte zorlanabileceği öngörülmektedir.
Keywords
