Cihannüma: Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi (Jul 2019)
XVIII. Yüzyılda İzmir’de Hayırsever Bir Kadın: Mehmet Paşa Kızı Ayşe Hanım ve Vakfı
Abstract
İzmir Konak Meydanı, Tanzimat sürecinde kamusal alanların inşa edilmesiyle birlikte hükümet meydanı hüviyeti kazanmaya başladı. Çevresindeki yapıların çoğu, zaman içinde yıkılarak ya da ortadan kaldırılarak meydanın etrafı genişletildi. Köklü değişimlerin yaşandığı bu alanda, meydanla özdeşleşmiş ve her biri ayrı bir dönemi temsil eden birkaç eser kaldı. Bu yapılardan biri meydanla birlikte ciddi değişim ve dönüşümler geçirerek varlığın devam ettiren Yalı Cami’dir. 18. yüzyıl ortalarında Ayşe Hanım tarafından yaptırılan mescid tarzındaki bu küçük yapı, Kütahya çinileri ve klasik Osmanlı mimarisi tarzıyla dikkat çekmektedir. Bu çalışmada camiyi yaptıran Ayşe Hanım’ın hayatı, ailesi, vakfiyeleri, kendisinden sonra vakfının durumu ve caminin de içinde yer aldığı vakıf eserleri hakkında bilgi verilmektedir. Ayşe Hanım, İzmir ve çevresinde kaptan-ı deryalık görevlerinde bulunan Dervişzâde Mehmed Paşa’nın kızıdır. Dedesi Birgi Kazası ayanlarından Derviş Ağa, eşi Hazinedarzâde Müderris Mehmed Efendi’dir. İzmir limanında ticaretle meşgul olan Ayşe Hanım, vefatından kısa zaman önce sahildeki konağının yanına 1749’da bir medrese, 6 yıl sonra 1755’te bir mescid yaptırdı. Vakfa gelir getirmesi için sahip olduğu han, iskele, konak, dükkân, sabunhane ve zeytinlik gibi gayrimenkullerini vakfetti. 18 ve 19. yüzyıllarda Ayşe Hanım’ın ismiyle bilinen bu yapılar, sonraki dönemde Yalı Cami ve Yalı Medresesi olarak anılmaya başlandı. Medrese, Osmanlı’nın son döneminde İzmir Hükümet Binasının yapılması ve önündeki Konak Meydanı’nın genişletilmesi sürecinde yıkıldı. Yalı Camii ise 19. yüzyılın ikinci yarısında yıkılınca yeri değiştirilerek tekrar inşa edildi. 20. yüzyıl başlarında ciddi tadilatlar geçiren cami yapısı bu sayede varlığını günümüze kadar korudu. Ayşe Hanım, dönemin sayılı kadın vakıflarından birini kurarak şehrin dini hayatına, eğitim ve kültür faaliyetlerine yön vermeye çalıştı. Vakfiyede yer bulan detaylar, vakfın işleyişi için belirlenen şartlar ve hizmet cihetleri, dönemin kadın dünyasını ve hayırseverliğini yansıttığı gibi İzmir’in 18. yüzyıldaki durumuna çeşitli açılardan ışık tutmaktadır.
Keywords
