هنر و تمدن شرق (Sep 2020)
عوامل مؤثر در شکل‌گیری گنبد اُرچین (نمونه موردی: گنبد امامزاده سید صلاح‌الدین‌محمد(ع)- آبدانان، ایران)
Abstract
معماری گنبد اُرچین از شاخصه‌های بناهای آرامگاهی در بخش‌های جنوبی و جنوب غرب ایران بوده، که در مطالعات علمی- پژوهشی کمتر به آن پرداخت شده است. هدف اصلی این پژوهش، شناخت عوامل مؤثر در شکل‌گیری گنبد امامزاده سید صلاح‌الدین محمد(ع) در شهر آبدانان است. در این راستا تأثیرگذاری عوامل تاریخی، هندسی (کالبدی) و سازه‌ای بر شکل‌گیری گنبد این امامزاده مطرح شده است. این پژوهش، به روش تحقیق توصیفی- تحلیلی در قالب مطالعات کیفی انجام و اطلاعات آن، براساس مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده است. با توجه به مطالعات و مشاهدات میدانی، بنای مورد مطالعه، گنبد مضرس، از نوع کثیرالاضلاع بود، که از شاخص‌های اصلی این گنبد، ساده‌کردن کثیرالاضلاع در زینه‌های آن است. به نظر می‌رسد معمار گنبد، برای افزایش ارتفاع گنبد و به هم‌رساندن زینه‌ها از یک نیم‌طاسی استفاده کرده است. دیگر یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد عوامل تاریخی از قبیل موقعیت جغرافیایی، پیشینۀ تاریخی شهر آبدانان، مجاورت با تمدن عیلامی، زیگورات‌ها و دیگر مقابر تاریخی دشت خوزستان (مقبرۀ دانیال نبی (ع) در شوش و مقبرۀ امامزاده رودبند (ع) و یعقوب لیث صفاری در دزفول) و همچنین شکل کالبد مقابر دورۀ سلجوقی در منطقه، بر شکل کالبدی گنبد مورد مطالعه مؤثر بوده‌اند. از حیث سازه‌ای، گنبد این بنا بیشتر از مصالح بومی استفاده و تلاش شده است به کمک هندسۀ مناسب، از پدیدآمدن نیروهای نامتقارن و کششی جلوگیری شود. بنابراین روابط عددی در تناسبات شکل‌های خود متشابه در طبقات و تناسبات اجزای گنبد اعم از ارتفاع طبقات، دهانه و سایر اجزاء هریک با روابط خاص الگویی برخالی (فراکتال) ایجاد می‌کند. به‌کارگیری این هندسه بی‌نظیر در گنبد مانع از جذب نور خورشید در گنبد شده است. از سویی ارتفاع، شکل و رنگ گنبد در منظر و سیمای بصری تأثیر‌گذار بوده است و موجب شاخص‌شدن بنا می‌شود.
Keywords
