تحلیل نقش چشم‌انداز در موقعیت استقرار و ساختار فضایی عمارت اصلی درباغ ایرانی (مطالعۀ موردی: باغ‌های دورۀ صفوی در شمال ایران)

Abstract

با وجود کلیت یگانۀ باغ ایرانی، تنوعاتی در آن دیده می‌شود که بنا به شرایط مختلفِ بستر طبیعی باغ به‌وجود آمده ‌است. یکی از مسائلی که در مطالعۀ باغ ایرانی با آن مواجه می‌شویم، تغییر شکل و موقعیت استقرار عمارت اصلی در برخی باغ‌های شمال ایران است که اگرچه ساختار مشابهی با باغ‌های فلات مرکزی دارند اما در این موضوع با آن کلیت یگانه متفاوت هستند. این مقاله با بررسی باغ‌های شمال ایران در پی پاسخ به این سؤال است که چشم‌انداز درک‌شده از نظرگاه به محیط پیرامون، چگونه بر نظام استقرار معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی باغ‌های شمال ایران تأثیر می‌گذارد؟ فرضیۀ پژوهش این است که علاوه بر ساختار هندسی باغ و ویژگی‌های توپوگرافیک زمین، چشم‌انداز محیط پیرامون باغ نیز بر تعیین موقعیت استقرار عناصر معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی باغ‌های شمال ایران نقش دارد. پژوهش حاضر با هدف شناخت باغ‌های شمال ایران، ترکیبی از روش‌های تاریخی و مطالعۀ بین موردی را مناسب یافته ‌است که با کمک اسناد مکتوب، متون تاریخی، سفرنامه‌های سیاحان و مستندات تصویری همچون عکس‌های تاریخی، نقشه‌های وضع موجود، عکس هوایی، آخرین یافته‌ها از کاوش‌های باستان‌شناسی و مشاهدات میدانی، به بررسی این باغ‌ها می‌پردازد. پس از بررسی و گونه‌شناسی 51 باغ در شمال ایران و مطالعه و تحلیل تغییرات نظام استقرار و ساختار فضایی عمارت اصلی در چهار نمونۀ کاملتر، این نتیجه حاصل شد که در کنار نظام‌های کارکردی و معنایی، ویژگی‌های طبیعی بستر باغ و چشم‌انداز محیط پیرامون از عناصر سازمان‌دهنده بر نظام‌های کالبدی باغ‌های شمال ایران هستند و باغ ایرانی، در بسترهای مستعد، با هدف بهره‌مندی حداکثری از ظرفیت‌های ممتاز منظرین طبیعت پیرامون باغ، جهت‌گیری می‌کند. بدین معنا که در چنین بسترهایی، چشم‌انداز طبیعی قابل درک از نظرگاه، در کنار چشم‌انداز مصنوع باغ، راستای نظرگاه و متأثر از آن، نظام استقرار معماری و ساختار فضایی عمارت اصلی را تعیین می‌نماید.

Keywords

• باغ ایرانی
• باغ‌های شمال ایران
• عمارت اصلی
• نظرگاه
• چشم‌انداز