Danisname Beşeri ve Sosyal Bilimler Dergisi (Mar 2021)
İNSANIN CEZA VE MÜKÂFATI HAK ETMESİ BAĞLAMINDA EŞ‘ARÎ’NİN KESB KURAMI
Abstract
İslam kültür geleneğinde insan edimlerine ilişkin değerlendirmelerden biri de "kesb" kavramı etrafındaki bir öneridir. Eş’arî ekolün “kesb” yorumu kavrama ilişkin yorumlardan sadece biridir. Eş‘arî ‘den daha önceki bir zamana dayanan” kesb” kavramının İslam geleneğindeki yaygın kullanımı ise bu ekol tarafından yapılmıştır. Kesb kavramına dayandırılan Eş’arî teolojik okuma “Allah’ın insan eylemlerini yarattığı” tezine dayanmaktadır. Öte yandan Eş’arî ekol insan eylemlerinin mecazen olsa bile insana nispet etmeleri insanın ahirette hesap verecek olmasına teolojik imkân aramak amacına dönüktür. Eş’arî ekolün, “kesb” teorisi bağlamında oluşturduğu teolojik dilde onların Allah algısının belirleyici olduğu görülür. Teolojik tüm söylemlerini Tanrı tasavvurları çerçevesinde şekillendirmiş Eş’arî gelenek teosantrik bir algı geliştirmiştir. Sebeplilik ilkesini daha esnek yorumlayan Eş‘arî ekolün, bu anlayışları da Tanrı tasavvura dayanır. Zira bu ekole göre Allah’a zorunluluk nispet edilemez. Çünkü sebebin sonucu gerektirdiği bir evren algısında, Tanrıyı teolojik olarak tespit etmeye imkân yoktur. Bu yüzden onlar sebep sonuç ilişkisini bir zorunluluk değil bir imkân ve potansiyel görürler. Cezamükâfat kuramı tanrı tasavvurları ile bağlantılı olduğu gibi, kulluk teorisi ve tanrının peygamber göndermesinin de dilemeye bağlı görülmesi de onların Tanrı tasavvurları ile ilişkilidir. Bu algılarının bir sonucu olarak Eş’arî ekolün kesb yorumu, insanın teolojik konumunu ortaya çıkarmaktan uzak görülmüş ve İslam teolojik geleneğinde eleştirilere muhatap olmuştur. Özellikle insanın yapmaya güç yetiremeyeceği eylemleri teolojik açıdan mümkün görmelerinden dolayı bu ekol, kulluğun teolojik gerekçelerini göz ardı etmekle suçlanmışlardır. Bu çalışmada Eş‘arîlerin “kesb” kuramına yükledikleri anlam ve kavramı yorumlarken daha özgürlükçü bir söylem geliştirmelerinin önündeki teolojik engelleri ortaya koyma gayreti güdeceğiz. Amacımız bir ekolün savunusu yapmak ya da görüşleri sebebiyle yermek değil, bir teolojik soruna ilişkin iddialarını ve konuya ilişkin çözüm önerilerini ortaya çıkarmaktır.
Keywords
