İlahiyat Tetkikleri Dergisi (Aug 2025)
Endülüs’te Rihle Kültürü: İbn Beşküvâl’in es-Sıla’sında İlim ve Seyahatin İzleri
Abstract
Bu çalışma, Endülüs’te İslâmî ilimlerin gelişim sürecini ve İbn Beşküvâl’in es-Sıla adlı eserindeki bilgileri esas alarak rihle (ilim yolculuğu) hareketlerinin oynadığı rolü incelemektedir. Endülüs, coğrafî olarak İslâm dünyasının batısında (el-Mağrib) yer almasına rağmen, Doğu’daki (el-Meşrik) büyük ilim merkezleriyle güçlü bir etkileşim kurmuş ve bu bağlamda ilmî mirasını zenginleştirmiştir. Çalışmanın temel amacı, İbn Beşküvâl’in es-Sıla adlı tabakât eserini merkeze alarak, Endülüs’ten Doğu’ya gerçekleştirilen rihlelerin mahiyetini analiz etmek, bu seyahatlerin Endülüs’te İslâmî ilimlerin oluşumu ve gelişimi üzerindeki etkilerini tespit etmekir. Çalışmada, İbn Beşküvâl’in eserinde yer alan 1552 âlimin biyografisi incelenmiş ve bunlardan 412’sinin Doğu’ya ilim tahsili amacıyla seyahat ettiği belirlenmiştir. Seyahat edilen bölgeler arasında Mekke (239 ziyaret), Mısır (187 ziyaret) ve Kayrevan (86 ziyaret) öne çıkmaktadır. Bu bağlamda, âlimlerin seyahat motivasyonları, güzergâh tercihleri ve gittikleri yerlerdeki ilmî faaliyetleri detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışmanın temel tezi, rihlelerin Endülüs’te ilim geleneğinin oluşmasında belirleyici bir faktör olduğu ve zamanla Endülüs’ün kendi özgün ilmî kimliğini inşa ettiği yönündedir. Özellikle, Doğu’dan gelen eserlerin Endülüs’te okutulması ve yorumlanması, bölgenin ilmî bağımsızlığını güçlendirmiştir. Ancak 500/1107 yılından sonra rihle hareketlerinde azalma yaşandığı tespit edilmiştir. Bu durum, Doğu İslâm dünyasında ilmî merkezlerin zayıflaması ve Endülüs’ün kendi ilmî üretim merkezlerini oluşturmasıyla ilişkilendirilmiştir. Elde edilen bulgular, rihle hareketlerinin yalnızca bireysel ilim tahsiliyle sınırlı kalmadığını, aksine Endülüs’ün ilmî ve kültürel yapısının şekillenmesinde önemli bir araç olduğunu göstermektedir. Sonuç olarak, Endülüs ile Doğu İslâm dünyası arasındaki ilmî etkileşimin, yalnızca bir bilgi aktarım süreci değil, aynı zamanda bir medeniyet inşa süreci olduğu tespit edilmiştir.
Keywords
