Turkish Journal of Shiite Studies (Jun 2020)
Îsâ b. Zeyd’in Tartışmalı Hayatı: Zeydî Tarihî Rivayetlerin İnşası Üzerine Notlar
Abstract
Zeydî tarihî rivayetler incelendiğinde, Îsâ b. Zeyd b. Ali’nin hayatına ve mücadelesine ilişkin zıt kutuplu iki farklı anlatım biçimi ön plana çıkmaktadır. Bu çelişkili anlatımların en çarpıcı örneğini Zeydî tarih yazımının önde gelen iki eserinde görmek mümkündür. Bunlardan ilki Ebu’l-Ferec el-İsfahânî’nin (ö. 356/967) Mekâtil, ikincisi de telifine Ebu’l-Abbâs el-Hasenî’nin (ö. 353/964) başladığı ancak vefatı sonrası Ebu’l-Hasan Ali b. Bilâl’in tamamladığı Mesâbîh isimli eserlerdir. Pasif ve aktif anlatımlar şeklinde nitelendirilebilecek bu rivayetlerde Îsâ b. Zeyd’in hayat hikayesine dair birbirine aykırı birtakım tasvirlerin yer aldığı görülmektedir. Buna göre Îsâ b. Zeyd bir yandan sıkı Abbâsî baskısı altında sefalet ve çaresizlik içerisinde yaşayan münzevî ve sönük bir karakter olarak temsil edilirken diğer taraftan Abbâsî iktidarına karşı sürekli isyan hazırlığı yapan ve muhalif yapılanmaları kendi etrafında örgütlemeyi başaran bir kahraman şeklinde betimlenmektedir. Tam da bu noktada Zeydî tarihî kaynaklarda niçin böyle bir yaklaşımın tercih edildiğini sorgulamak gerekmektedir. Söz gelimi Zeydî geleneğin sonraki tarihî kaynaklarında hangi yaklaşım biçimi takip edilmiştir? Bu kaynaklardaki rivayetler hangi saikle kurgulanmıştır? Öte yandan sonraki tarihî kaynaklar, Zeydî imamlar tarihi içerisinde siyâsî iktidarı elde etme konusunda Îsâ b. Zeyd gibi başarısız olmalarına rağmen niçin kardeşi Yahyâ b. Zeyd’e ve kuzeni İdrîs b. Abdillâh’a “yüksek” bir paye vermişlerdir? Oysa Yahyâ b. Zeyd, isyan hareketinde başarısız olmuş ve hatta dönemin Abbâsî halifesi Harûn Reşîd ile anlaşma yapmıştır. Buna rağmen Yahyâ, sonraki dönemlere ait eserlerde Zeydî imâmlar listesinde yerini almayı daima başarmıştır. Bu bağlamda çevirisini yaptığımız makalede Îsâ b. Zeyd’in hayatına dair çelişkili anlatımlar özelinde Zeydî tarihî rivayetlerin inşası üzerine bazı tespitler yapılmıştır.
