Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Jan 2018)
Cegielnie miejskie w Koronie od połowy XVI do połowy XVII w.
Abstract
Tematem artykułu są cegielnie miejskie działające w miastach Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVI w. i pierwszej połowie XVII w. Odgrywały one bardzo ważną rolę w rozwoju architektury i budownictwa, ponieważ ich wyroby - cegły, dachówki i ceramiczne flizy podłogowe były podstawowym materiałem budowlanym w architekturze monumentalnej i w budownictwie miejskim. Warsztaty te były zarazem istotną częścią ekonomii miast, stanowiąc jedno ze źródeł ich dochodu. W tekście omówiono wybrane zagadnienia dotyczące organizacji cegielni, w tym procesu wytwarzania ceramicznego materiału budowlanego, zatrudnienia, urządzeń i budynków cegielni, używanych narzędzi i zaopatrzenia w surowce. Na podstawie dostępnych danych przedstawiono również skalę produkcji cegielni miejskich, a także wskazano odbiorców zaopatrujących się w tych warsztatach. Przedstawiono także, na wybranych przykładach, koszty prowadzenia cegielni i zarysowano problem ich dochodowości. Duże i trwałe warsztaty ceglarskie miały rozbudowaną infrastrukturę: piec (zazwyczaj zapewne obudowany), szopy cegielne i na drewno, a także zabudowania dla pracowników, zwłaszcza strycharza. Pracami kierował strycharz będący rzemieślnikiem, a zarazem przedsiębiorcą kierującym całym procesem produkcyjnym, łącznie z wypalaniem. Oprócz niego w cegielni zatrudnieni byli pomocnicy strycharscy oraz niewykwalifikowani robotnicy. W cegielniach pracowali także rzemieślnicy budujący i naprawiający zabudowania oraz dostarczający narzędzi, w tym murarze, cieśle, kowale, stolarze, a nawet grabarze, dzięki czemu stanowiły ważne ogniowo miejskiej gospodarki. Skala produkcji poszczególnych cegielni była różna. Duże cegielnie wytwarzały ok. 200.000 sztuk cegieł rocznie. Cegielnie takie istniały z pewnością w Krakowie, Kazimierzu, Lwowie i Gdańsku, a być może też w innych miastach, np. w Elblągu. W niektórych miastach, np. we Lwowie i w Elblągu, działały nawet trzy takie warsztaty. W miastach pruskich, zwłaszcza w Gdańsku, ceramiczny materiał budowlany był też sprowadzany z zagranicy drogą morską. Cegielnie miejskie dostarczały materiału na potrzeby publicznych przedsięwzięć budowlanych w miastach oraz mieszkańców. Zaopatrywali się w nich też inni odbiorcy, w tym szlachta, instytucje kościelne, a nawet dwór królewski. Warsztaty mogły też być dzierżawione na czas realizacji dużych inwestycji, jak miało to miejsce we Lwowie w czasie budowy kościoła i klasztoru bernardynów. Cegielnie miejskie stanowiły więc istotne ogniwo przemysłu budowlanego w Rzeczpospolitej, o znaczeniu wykraczającym poza same miasta.
