آستانه‌های ژئومورفیک حوضه آبی قزل‌اوزن

Abstract

یکی از موضوعات محوری در مطالعات ژئومورفیک، بررسی چگونگی روند تغییرات در اشکال سطح زمین است. امروزه ماهیت مطالعات ژئومورفولوژی را تبیین و تحلیل فرم و فرایندهای ژئومورفیک موجود در سطح زمین تشکیل می‌دهد. در دیدگاه سیستمی، تحلیل‌های ژئومورفیک بر اساس رابطه میان فرم و فرایند صورت می‌گیرد. آستانه‌های ژئومورفیک به این علّت که شرایط مرزی در وقوع تغییرات را نشان می‌دهند و نیز به‌منظور درک تغییرات زمانی، یکی از مفاهیم اساسی در تئوری سیستمی است، از اهمیت قابل‌توجهی برخوردار است. این پژوهش که مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی در حیطۀ آستانه‌ها و تعادل در راستای تحلیل سیستمی است تلاش دارد آستانه‌ها و طبقه‌بندی آن را در حوضه قزل‌اوزن موردمطالعه قرار دهد. بر همین اساس در سه محور مختلف، درونی، بیرونی و ترکیبی،تجزیه‌وتحلیل مجازی فرم و فرایندهای حوضه با کمک نقشه‌های توپوگرافی، لیتولوژی، شیب، خشکسالی (با کمک شاخص SPIو Moran)، ژئونرون‌های حوضه (با کمک نقشه‌های هم‌دما و هم‌بارش و استفاده از روش جاستین )، ردیابی دریاچه‌های قدیمی و سطوح فرسایشی، شواهد ژئومورفولوژیکی اسارت و انحرافانجام‌شده است.نتایج نشان داد که در قسمت جنوب حوضه نوعی تعادل ژئومورفیک حاصل‌شده و دلیل آن را می‌توان تخلیه تدریجی چاله بیجار و شکل‌گیری سطوح فرسایشی آن دانست. با تخلیه این سطوح رودخانه‌های مهمی همچون انگوران-چای و سجاس‌رود تغییر مسیر داده و با انحرافی که به دست آورده‌اند در شرایط کنونی در جای دیگری به قزل‌اوزن می‌ریزند. بررسی ژئونرون‌های منطقه نیز نشان داد که پایاب زنجان‌رود و میانه تحلیل‌برنده بوده و مقدار آبی که دریافتی بسیار کم‌تر از آبی است که از آن‏ها خارج می‏شود و اگر رودخانه‏هایی همچون انگوران‏چای، قلعه‏چای و قرنقو‏چای در مسیر به قزل‌اوزن نمی‌پیوست، چه‌بسا رودخانه کاملاً خشک می‏شد. این در حالی است که اکثر زیرحوضه‌های منطقه (سرآب و پایاب) جزء تقویت‌کننده‌ها بوده و همین امر سبب شده رودخانه قزل‌اوزن در این مناطق به دلیل وارد شدن مادّه و انرژی از زیرحوضه‌ها، همچنان پویا بماند و از تعادل ژئومورفیک خود دور شود.

Keywords

• آستانه
• ژئونرون
• سیستم
• انحراف
• اسارت