سخن سردبیر(نقش علم سنجی در پایش هدفمند ارتقاء و رکود علم)

Abstract

مؤلفه‌های دخیل در علم و فناوری به دلیل نقش بارزی که در توسعۀ علمی جوامع ایفا می‌کنند، نیازمند پایش و ارزیابی مداوم هستند. رصد این مؤلفه‌ها که از آن‌ها به عنوان مطالعات ارزیابی ارتقاء و رکود علمی نیز یاد می‌شود، جزو مهم‌ترین مطالعات علم‌سنجی است که همواره مورد توجه و نیاز گستردۀ سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در محافل علمی و دانشگاهی قرار داشته است. این نوع مطالعات از آن جهت اهمیت دارد که می‌تواند ضمن نشان دادن نقاط قوت و ضعف هر یک از مؤلفه‌ها، زمینه‌های لازم را برای بهره‌مندی جامعه از این نقاط قوت و همچنین برطرف کردن کاستی‌های احتمالی فراهم سازد. از این رو، این نوع مطالعات، در سطوح و لایه‌های مختلف بین‌المللی، منطقه‌ای، کلان ملی، و همچنین در سطح یک یا چند سازمان، گروه یا حتی شخص قابل اجرا است. با وجود این، باید توجه داشت که اجرای فرایند ارزیابی ارتقاء و رکود علمی در هر یک از این سطوح، مستلزم بهره‌گیری از سازوکارها، روش‌ها و البته شاخص‌های مناسب است. علاوه بر این، باید هدف اصلی از انجام مطالعه نیز روشن باشد؛ چرا که در نهایت از طریق مطابقت دادن نتایج به‌دست آمده با اهداف اولیه است که می‌توان به تحلیل درست نتایج به‌دست آمده پرداخت و به این سؤال مهم پاسخ گفت که «چه میزان ارتقاء یا رکود در راستای کارهایی که باید انجام می‌پذیرفت حاصل شده است»؟ بدیهی است که در صورت روشن نبودن اهداف و شاخص‌ها، نتایجی که در خصوص ارتقاء یا رکود علمی مطرح می‌شود، چندان قابل اتکا نخواهد بود؛ چرا که به عنوان مثال ممکن است کشوری برای دستیابی به اهداف تعیین شده در چشم‌انداز و به منظور حرکت در راستای تقویت خود در حوزه‌های اولویت‌دار علم و فناوری، به تشویق پژوهشگران خود برای کار در این حوزه‌ها بپردازد و این تغییر مسیر، تا حدودی موجبات کاهش رشد کمّی تعداد مقاله‌های کشور را فراهم آورد. اما از آنجایی که این کاهش رشد با هدف تقویت حرکت در راستای برنامه‌های اولویت‌دار کشور صورت پذیرفته، نه‌تنها نباید رکود محسوب می‌شود، بلکه باید از آن به عنوان یک حرکت اثربخش یاد کرد. به عنوان مثالی دیگر در این خصوص می‌توان به سیاست افزایش کیفیت تولید علم در کشور اشاره کرد که پژوهشگران را به‌سوی انتشار مقاله در مجله‌های باکیفیت سوق می‌دهد و آن‌ها را از انتشار مقاله‌هایشان در مجله‌های نامعتبر بازمی‌دارد. بدیهی است که در این صورت، سیر مثبت رشد علمی کشور کاهش خواهد یافت. با وجود این، از آنجایی که در این سیاست‌گذاری، ارتقاء کیفیت تولیدات علمی کشور هدف اصلی بوده است، نباید کاهش رشد تولیدات علمی را که به‌طور طبیعی به‌عنوان یکی از پیامدهای این تغییر نگرش مطرح خواهد بود، به عنوان رکود علمی تلقی کرد.