تحلیلی تاریخی بر نیم‌سده تلاش برای سامان‌دهی پژوهش در ایران

Abstract

بیش از نیمسده (یعنی از سال 1346) است که سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان علم و آموزش عالی در ایران در تلاش هستند که پژوهشهای کشور را به‌نحوی سامان دهند که در زنجیرۀ برنامهریزیها و تحولات جامعه نقش مؤثرتری ایفا کند؛ اما این امکان، هیچ‌گاه محقق نشده است. پژوهش از یک‌سو در درون اجتماعات علمی و مبتنی بر تعاملات و مناسبات اصیل میان دانشمندان انجام می‌شود و ازسوی‌دیگر نیازمند ارتباط مشخص با مسائل اولویتدار (و لذا مشتریان دولتی و صنعتی) است. ازاین‌رو، سازوکارِ (به‌لحاظ نهادی) مستقلی نیاز است که میان عاملان پژوهش (یعنی دانشگاهها و پژوهشگاهها) و نهادهای دارای منابع مالی (مثل دولت یا صنعت) واسطه شده و ازیک‌سو، منابع مالی را، مبتنی بر اولویتهایی که تشخیص میدهد، به‌نحوی توزیع کند که استقلال نهادهای علمی و پژوهشی حفظ شود، و ازسوی‌دیگر، مبتنی به استقلالی که به پژوهشگر و سازمان پژوهشی میدهد، ارزیابی مناسبی را از فعالیتهای پژوهشی ارائه کند؛ به‌نحوی‌که کیفیت پژوهش را برای مشتریان صنعتی و دولتی تضمین کند. در این مقاله با استدلال نظری و ارائۀ شواهد تاریخی، شرح داده خواهد شد که چطور دریافتی ناقص از این ساختار، و غالب شدن آن دریافت ناقص توسط دولت‌مردان، از بدو شکل‌گیریِ برخی از این قسم نهادها، وزن بیشتری را صرفاً به یک وجه از وظایف (یعنی ارتباط پژوهش با مسائل کشور) داده و وجه دیگر (یعنی حفظ استقلال و تعاملات علمی) را از قلم انداخته است، و اینکه چطور ناکام ‌ماندن تلاش‌های انجام‌ شده برای سامان‌دهی پژوهش، از چنین شرایطی نتیجه شده است.

Keywords

• شورای پژوهش
• وزارت علوم
• استقلال نهادی
• تاریخ پژوهش
• تاریخ دانشگاه