Literary Arts (Dec 2019)
کارکردها و نمودهای غیر ادبی ژانر معراج‌نامه/خواب‌نامه؛ از ویراف تا جمال‌زاده
Abstract
آثار ادبی در خلاء به وجود نمی‌آید. جدای از کارکرد زیبایی‌شناسی و زبانی، مسائل اجتماعی، اعتقادی، فرهنگی و روانی نیز در آفرینش ادبی ایفای نقش می‌کند. این عوامل در خلق آثار ادبی تفاوت‌هایی ایجاد می‌کند. بسیاری از ممیزه‌های ژانرها و گونه‌های ادبی همین عوامل مذکور است که اهمیت بررسیِ آثار در بحث ژانر را دوچندان می‌کند. یکی از ژانرهای ادبی «معراج‌نامه» یا «خواب‌نامه» است که در این گونه «نویسنده یا شاعر در خواب، رؤیا یا حالتی سکرآور به دنیای دیگری عروج یا سفر می‌کند و با وقایعی روبه‌رو می‌گردد و پس از بازگشت به دنیای حقایق، مشهودات را به صورت شعر یا نثر مکتوب می‌کند 2». این آثار جدای از جنبه‌های ادبی - هنری، کارکردهای مهم دیگری نیز دارند. معراج‌نامه‌ها اصولاً به لحاظ اجتماعی بازتاب جوامعِ بسته با حکومت‌های استبدادی و جامعه‌ای با مفاسد طبقاتی‌اند. فسادها یا اختناق یا به‌گمان صاحبان این آثار در اجتماع وجود دارد، یا برخاسته از بی‌توجهی به مسائل دینی و مفاسد اخلاقی- انسانی پدید آمده است که در هر حال، بازتاب این مسائل در آثار ادبی قابل دریافت است. ازآنجاکه فضای استبدادی حکومت و جوّ آلودة جامعه به شاعر/ مؤلف اجازة اصلاح به شکل بیرونی را نمی‌دهد، او به مکانیسم روانی رؤیا یا خواب پناه می‌برد. در این عالم ضعف‌ها و فسادهای عالم واقع را ترسیم می‌کند که نوعی نقد اجتماع و تصویر دنیای آرمانی خود اوست؛ آثاری که در فضای این ژانر خلق می‌شود، علاوه‌بر جنبه‌های اجتماعی– سیاسی؛ به لحاظ مبانی عرفانی نیز بررسی و تحلیل می‌شود. این رؤیاها یا خواب‌ها حاصل تخلیة روانی شاعر/ مؤلف است که بعد از آن باعث تحلیه و سرانجام تجلیه (فنا) می‌شود.
Keywords
