Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Nov 2024)
Bir Bürokratik Bağımlılık Örneği: Niẓāmülmülk ve Ailesi
Abstract
Dünya tarihine damga vuran devletler incelendiğinde güçlerinin zirvesine çıktıkları dönemlerde muktedir hükümdarların başta olduğu görülür. Devletin yegane yöneticisi konumunda kabul edilen bu hükümdarlar ile devletin sahip olduğu güç özdeşleştirilir ve hükümdarlar kudretli simalar olarak görülmeye başlanır. Bununla birlikte yüzeysel okuma ve anlatılardan daha derine inildiğinde hükümdarın başarısının arka planında adı bilinen ancak yaptıklarının farkında olunmayan güçlü devlet adamları görülecektir. Bu isimlerden birisi de Niẓāmülmülk lakabıyla meşhur Ebū ʿAlī Ḳıvāmuddīn Ḫasen b. ʿAlī b. İsḥāḳ et-Ṭūsī’dir (ö. 485/1092). Bürokratik görevine Gazneliler’in Horasan Valisi Ebū’l-Faḍl es-Ṣūrī’nin yanında başlayan Niẓāmülmülk, Dandanakan Savaşı (1040) sonrasında hizmetlerine Büyük Selçuklu Devleti’nde devam etmiştir. Niẓāmülmülk’teki potansiyeli gören Çağrı Bey, huzuruna gelen Niẓāmülmülk’e oğlu Alparslan’ı teslim etmiş, Alparslan’a da Niẓāmülmülk’ü bir baba olarak kabul etmesini ve ona muhalefet etmemesini öğütlemiştir. Merv’de başlayan Selçukluya hizmet, Alparslan’ın Selçuklu tahtına geçmesiyle birlikte vezirlik makamında devam etmiştir. Önce Alparslan sonrasında da Melikşah dönemlerinde yaklaşık 30 yıl kesintisiz bir süreyle Büyük Selçuklu Devleti’nin vezirliğini yapan Niẓāmülmülk, Malazgirt Zaferi hariç, Selçuklu tarihinin en önemli olaylarında yer almış ve karar mercii olmuştur. Sergilediği başarılı vezaret Niẓāmülmülk’ü vazgeçilmez bir isim haline getirmiştir. Tarihin gördüğü en kudretli devletlerden birisi haline gelmesinin ardından Büyük Selçuklu Devleti’nin en büyük talihsizliği iki güçlü figürünü peş peşe kaybetmesidir. Önce kudretli vezir Niẓāmülmülk’ün, kısa bir süre sonra da Sultan Melikşah’ın vefatıyla girilen fetret döneminden çıkış arayışlarında Selçuklu hanedan üyelerinin ilk çözüm yolu güçlü bir vezir bulmaktı. Taht müddeilerinin kendi Niẓāmülmülk’lerini bulmak için ilk baktıkları yer Niẓāmülmülk’ün evlatları olmuştur. Biz de çalışmamızda Niẓāmülmülk’ün Büyük Selçuklu yönetiminde görev alan çocuk ve torunlarına odaklanıp Selçuklu tarihindeki yerlerini tespit etmeye çalışacağız. Böylece Niẓāmülmülk’ün Selçuklu Devlet bürokrasisindeki gücünü kendi ellerinde toplayabilecekleri düşüncesiyle onun soyundan gelenlere devlet kademesinde görev verildiği tespitini paylaşacağız. Netice olarak da varsayımlarla hareket ederek atılan siyasi adımların her zaman hedeflenen sonuca götürmediği sonucunu ortaya koyacağız.
Keywords
