Osmanlı-Azerbaycan Sosyo-Kültürel İlişkileri Bağlamında Hurûfîlik ve Bektâşîlik

Abstract

• yüzyılın son çeyreğinde Azerbaycan'da ortaya çıkan Hurûfîlik, aynı yüzyılın sonları ve 15. yüzyılın başlarında ise Osmanlı Devleti'nde yayılmaya başlamıştır. Bu yayılmacada çok sayda Azerbaycanlı Hurûfî mutasavvıf da yeralmıştır. Bu dönemde Hurûfîlerin Azerbaycan, Anadolu ve Türk Kültürü'nün yayıldığı başka bölgelerdeki çalışmaları Türkçe'nin önemini artırmıştır. Ancak Hurûfîlik, resmi ideolojisine aykırı olduğu için Osmanlı Devleti tarafından kabul görmemiştir. 16. yüzyıldan sonra ise Osmanlı'da bağımsız hareket olarak kendi fonksiyonunu yitiren Hurûfîlik esasen Bektâşîliğe karışarak bu tarikat ile bütünleşmiştir. Bektâşîlik ise Azerbaycan orjinli bir tarîkat olmasa da belli dönemlerde Azerbaycan'da da işlevini yapabilmiştir. Hurûfîlerden farklı olarak Safevîler (1501-1736) döneminde onların Azerbaycan coğrafyasında tekke ve zaviyelerinin bulunduğu kaynaklarda belirtilmektedir. Bazı fıkhi ve itikadi yakınlığı olan bu iki fırkanın, misyon olarak benzer yönü olmamıştır. Bektâşîlik Hurûfîlik'ten farklı olarak daha sistemli, Osmanlı Devleti'nin kurulması ve gelişmesi aşamasında büyük role sahip olmuştur. Hurûfîlik düşüncesinde kâinatın üç döneminden ikincisi sayılan İmamet meselesi Ehl-i Beyt sevgisi üzerinde kurulmuş birçok ortaçağ Azerbaycan tasavvufi kurumlarında olduğu gibi, Anadolu ve Balkanlarda yayılmış Bektâşîliğin de esas dayanak noktası sayılmıştır. Özellikle bu faktör Hurûfîliğin zamanla Bektâşîlik ile bütünleşmesinde esas rol oynamıştır. Zaten bugünkü Türkiye’deki Alevî-Bektâşîlerin söz üstadları olarak kabul ettikleri yedi ulu şairin ilk dördü de (Nesîmî (ö. 1417), Hatâî (ö. 1524, Fuzûlî (ö. 1566) ve aslen Hoy'lu olan Pîr Sultan Abdal (16. yüzyıl)) Azerbaycanlı’dır. Anadolu ve Balkanlardakı Bektâşîler Fazlullah Naîmî (ö.1394) ve onun halifelerinin eserlerini 17. yüzyıldan itibaren Bektâşiliğin yayılması için istifade etmişlerdir. Sultan Abdülaziz (1861-1876) döneminde Bektâşîlere karşı yaklaşımın düzelmesi, bu çevrede Hurûfî eserlerinin de büyük ölçüde yayımlanmasına yol açmıştır. Anahtar kelimeler: Osmanlı, Azerbaycan, Hurûfîlik, Bektâşîlik, Nesîmî, Hatâî, Nebatî, Penahî.