Hitit İlahiyat Dergisi (Jun 2022)
Dönemsel Şartların Rivayet Yorumlamalarına Etkileri ve Bir İkna Unsuru Olarak Hadisler
Abstract
Hadisler; zaman, mekân ve kişilere göre kendisine yüklenen anlamlar itibarıyla farklı mütalaa edilebilmiştir. Hz. Peygamber’in dahi şartlar ve şahıslar üzerinden üslubunda farklılaşmaların varlığı aşikârdır. Bunun dışında zamansal değişim Nebî henüz hayattayken bile onun ifadelerinde değişikliklerde bulunmasına neden olmuştur. Bu yorumsal farklılıklar devam eden süreçte, sahâbe ve tâbiûn neslinde artarak sürmüştür. Keza sünnet malzemesinin gerek dinî gerekse sosyal yaşamdaki otoritesi, hayatın her sahasında doğrudan dayanak noktası görülmüştür. Bu zaviyeden makalenin konusu; Hz. Peygamber’e ait hadislerin yorumlanmasında, dönemsel şartların tesiri ve sünnetin gücünün bir istimdâd aracı şeklinde kullanılması üzerinedir. Araştırmanın amacı, evrensel hükümler barındıran rivayetler üzerine yapılan değerlendirme ya da izahların her zaman âlemşümul görülemeyeceği ve bahse konu açıklamaların sadece söylendiği dönemin şartlarını yansıtabileceğini gözler önüne sermektir. Keza hadislerin fikirleri şekillendirmesi ve ona yön vermesinin ötesinde, bazen benimsenmiş ön kabullerin rivayetler eliyle söyletilmesi gerçeğinin ortaya konulması hedeflenmektedir. Kapsam ve sınırlılıklar noktasında dönemsel açıdan; yirminci yüzyılın ilk çeyreği Osmanlı Devleti tercih edilmiştir. Zira o dönem yaşanılan; siyasî, ekonomik ve askerî çalkantılar, rivayetlerin manevî kuvvetinden istifadeye en fazla ihtiyaç duyulan zaman dilimlerindendir. Şahıs itibarıyla; gerek dirâyetü’l-hadis, gerek rivâyetü’l hadis ilimleri noktasında yetkinliği, ayrıca devrinde etkin bir role sahip bulunması sebebiyle Babanzâde Ahmed Naim (1872-1934) ismi tercih edilmiştir. Ahmed Naim’in farklı ilmî disiplinlerde birçok çalışması bulunması sebebiyle de onun Sebîlü’r-reşâd Dergisi’nde kaleme aldığı hadis köşe yazıları ile bir tahdide gidilmiştir. Zira bu yazılar dönemin meselelerini doğrudan irdeler mahiyettedirler. Makalede bahse konu dönemde yaşanmış hâdiselerin, hadis yorumlamalarında tesiri ve Müslümanların Hz. Peygamber’in otoritesinden istifade ile istenilen yöne kanalize edildiği varsayımından yola çıkılmıştır. Yöntemsel olarak; Ahmed Naim’in; kabile asabiyetinden uzak durmak, ümmet bilinci, sünnete bağlılık, batı hayranlığı ve cihad gibi başlıkları neden ve ne denli öncelediği neden-sonuç ilişki ağı üzerinden tümevarımsal bir usul ile ortaya konmaya çalışılmıştır. Keza hâdise-hadis ilişkisinden hareketle her hafta seçilen rivayetler ve o günler içerisinde cereyan eden hâdiseler arasında karşılaştırma yöntemine sıklıkla başvurulmuştur. Çalışma; bir motive kaynağı formunda düşünüldüğünde hadislerin konumunu görme, rivayetlere yaklaşımda dış saiklerin etkilerinin boyutlarına işaret etme ve davayı teyit için bir üst makamdan referans göstermenin tesirini Ahmed Naim’in hadis izahları çerçevesinde gözler önüne serme çabası itibarıyla önem arzetmektedir. Son tahlilde Ahmed Naim, yaşadığı dönemde gördüğü ve sorun telakki ettiği temel problemleri –yadırganmayacak bir şekilde– öncelemiş, bu minvalde hadisleri kimi zaman bağlamından da uzaklaştırarak bir motive unsuru ve dayanak noktası kılmış ve muhataplarını da bu minvalde yönlendirmeye gayret göstermiştir. Araştırma; rivayet yorumlamalarında dönemsel unsurlar ve kişisel tercihlerin genellenemeyeceği ve sadece yapıldığı zamana hitap edebileceği hususunda veri sunduğu için genel anlamda hadis şerhlerindeki ve güncel hadis yorumlamaları üzerindeki muhtemel problematik alana da işaret etmektedir.
Keywords
