Jilvah-i hunar (Feb 2021)
ارتباط دوسویه متن و تصویر در نسخه واسطی مقامات حریری از منظر نقد اجتماعی
Abstract
مقامات حریری اثر مشهور ابومحمدقاسم‌بن‌علی‌حریری‌بصری متولد ۴۴۶ ه.ق. است. این اثر ادبی از کهن‌ترین داستان‌های مصور ادبیات عرب دوران خلفای عباسی می‌باشد؛ ادبیات بی‌نظیر، جاذبه‌های داستانی به همراه انتقادات اجتماعی، آموزه‌های اخلاقی و تربیتی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن است. محمود واسطی با مصور کردن این اثر نه تنها مکتب نگارگری بغداد را پی‌ریزی نمود، بلکه فرهنگی مصور از شرایط اجتماعی، رفتاری و اخلاقی آن روزگار به‌وجود آورد. از منظر نقد اجتماعی محیط بر ادبیات تاثیر دارد، و ادبیات نیز بر محیط اجتماعی موثر است. پژوهش‌های جامعه‌شناسی ادبیات نشان می‌دهد، برای شناخت اندیشه اجتماعی می‌توان از آثار شاعران و نویسندگان یاری طلبید. در نقد اجتماعی به روابط متقابل ادبیات و اجتماع توجه شده است؛ از این رو، مهم‌ترین راه بررسی و تحلیل آثار ادبی، فلسفی و هنری نمایشنامه‌ها، نقد و تحلیل اجتماعی است. با توجه به جایگاه ارزشمند مقامات حریری و ادبیات غنی و فن سخنوری و نیز این که نقدهای اجتماعی حریری تاکنون مورد توجه قرار نگرفته است، این پژوهش مختصرا، مهم‌ترین نقدهایی را که درون این اثر وجود دارد، بررسی می‌کند. انتقادات درون متن مقامات به سه عنوان حکومتی، رفتارهای عقیدتی - اجتماعی و اخلاقی - اجتماعی تقسیم می‌شود؛ که حکومت، عوامل آن، گروه‌های خاص تأثیرگذار اجتماعی و افراد مختلف جامعه را دربر می‌گیرد. این انتقادات نمایان‌گر ذهن جامعه‌گرای حریری و واسطی هستند. هر دو هنرمند، نویسنده و نگارگر، در این اثر، زشتی‌های سیاسی، اجتماعی، رفتاری و اخلاقی جامعه را درد پیکره انسانی می‌دانند. حریری کاستی‌های اجتماعی، اخلاقی و رفتارهای سیاسی نادرست را با زبان نوشتاری و تصویری تلخ و گزنده بیان نموده و حاکمان، عالمان و مفسران و موعظه گران مذهبی زمان خود را مورد انتقاد قرار داده است. از نظر او جامعه سالم و عادل بستر پرورش و سازنده انسان کامل است و سازندگی اجتماعی بشری را در گرو به پای‌بندی مسایل شهروندی و اجتماعی می‌داند. این مقاله با روش نقد اجتماعی به توصیف و تحلیل متن نوشتاری و تصویری مقامات حریری می‌پردازد و به واقعیات جامعه اجتماعی آن روزگار و هم‌چنین، به نتایج تحقیق دست خواهد یافت.
Keywords
