Kader (Dec 2018)
Mu‘tezile’nin Basra Ekolüne Göre Tab’ Teorisi ve Bu Teorinin Bazı Kelâmî Konulara Uygulanması
Abstract
Mu‘tezile Kelâm fiziğinde tab‘ teorisi ayrı bir öneme sahiptir. “Doğa Ehli” denilen Mu‘tezile bilginlerini, ezelî tabiat fikrini benimseyen ateist natüralistlerden ayırmak gerekir. Tab‘ teorisi, varlığın özüyle ilgili bir problemdir. Bu teori, canlı ve cansız varlıkların yapısıyla ilişkilidir. İnsanın huyu ve mizacı söz konusu olduğunda tab‘; cisimlerin yapısı söz konusu olduğunda da tabiat sözcüğü kullanılır. Özellikle Mu‘tezile’nin Basra ekolü, insanın özgürlüğünü vurgulamada tab‘ teorisine ağırlık vermiştir. Onlar tab‘ teorisini; bilgi, fiil, metafizîkî, ahlâkî ve âhiretle ilgili birçok konuya uygulamışlardır. Mu‘tezile kelamcılarının savunduğu tabiat/doğa, Allah’ın insan ve cisimlerin tabiatına yerleştirdiği bir güçtür. Gerek canlılarda ve gerekse cansız maddelerin özünde bulunan tabiat, Allah’tan bağımsız değildir. Ne var ki Mu’tezile’nin Basra ekolünden Muammer, Câhız gibi bazı âlimlerin zorunlu doğal nedensellik fikrini savunmaları, bazı metafizik konuların yorumunda sorun oluşturmuştur. Cennet ve cehennemin kendi ehlini tabiatları gereği kendilerine çeker iddiaları bunlardan birisidir. Eğer böyle olsaydı, bir mü’minin sürekli dualarında “cehennemden korunma ve cennete girme” isteğinde bulunmaları bir anlam ifade etmezdi. Bu konuda Nazzâm ve Kâdî Abdülcebbâr gibi Mu‘tezile âlimleri daha ölçülü hareket etmişlerdir. Nazzâm, tabiat teorisini ilahi kudretten bağımsız görmezken, Kâdî Abdülcebbâr ise, bu konuda tab‘ teorisini putperestçe görür, tab‘ yerine itimat sözcüğünü kullanmayı tercih eder. Esas olan, canlı ve cansız varlıkların özünde tabiat vardır. Bu tab‘ cansız varlıklarda zorunlu, canlı varlıklarda ise zorunsuzdur. Tab‘, fiilin meydana geldiği mahal ile ilgilidir. Kesb ise, Mâtürîdî kelamında yaratma yönünden Allah’a, kazanma yönünden insansa nispet edilir. Bu sebeple, tab‘ düşüncesini yaratanın Allah olduğunu bilmek, insanın tab‘ından kaynaklanan eğilimini irade özgürlüğü bağlamında değerlendirmek gerekir.
Keywords
