معماری اقلیم گرم و خشک (Aug 2021)
بررسی مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در سازمان فضایی و کالبدی قلعه تاریخی مورچه‌خورت اصفهان
Abstract
مفهوم پدافند غیرعامل، دربردارندة اصولی است که ضمن افزایش توان دفاعی، به کاهش آسیب‌پذیری در برابر بحران‌ها منجر می‌شود. اگرچه امروزه با پیشرفت جوامع و تغییر شکل مخاطرات، مؤلفه‌های پدافند غیرعامل دچار دگرگونی‌هایی شده، اما برخی تدابیری که در ادوار تاریخی برای طراحی شهرها، روستاها و عناصر معماری اندیشیده می‌شد، با مؤلفه‌های امروزیِ پدافند غیرعامل اشتراک‌هایی دارد. قلعه تاریخی مورچه‌خورت نیز به عنوان یک بافت تاریخی پابرجا، امکان مطالعه اصول پدافند غیرعامل در ادوار گذشته را فراهم می‌سازد. پرسش‌ها اینست که مؤلفه‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت کدامند؟ این مؤلفه‌ها چگونه در سازمان فضایی و کالبدی قلعه مورچه‌خورت نمود یافته‌اند؟ هدف مقاله، معرفی مؤلفه‌ها و ویژگی‌های پدافند غیرعامل در قلعه تاریخی مورچه‌خورت به عنوان یکی از نمونه‌های شاخص و پابرجا از مجتمع‌های زیستی مرکز ایران و بررسی چگونگی کاربرد این مؤلفه‌ها در طراحی سازمان فضایی و عناصر معماری آن است. داده‌های مرتبط با مبانی پدافند غیرعامل به شیوه اسنادی گردآوری شده و ویژگی‌های معماری قلعه مورچه‌خورت به شیوه میدانی مستندنگاری شده است. این پژوهش به عنوان یک پژوهش کیفی، به شیوه توصیفی ـ تحلیلی به انجام رسیده و تحلیل‌ها برای دو مقولة سازمان فضایی و عناصر معماری به طور جداگانه صورت گرفته است. نتایج نشان می‌دهد سازمان فضایی قلعه تاریخی مورچه‌خورت از عواملی مانند سهولت تأمین نیازهای حیاتی در هنگام مخاطرات، طراحی غیرمتمرکز بافت مسکونی، بافت محصور و تدافعی و فشرده و ایجاد راه‌های گریز تأثیر پذیرفته است. همچنین، گذرها و معابر پیچ‌درپیچ و منتهی به بن‌بست از جمله مصادیقِ اصل فریب در سازمان فضایی قلعه مورچه‌خورت است. از نظر ویژگی‌های عناصر معماری نیز تدابیری مانند دسترسی زاویه‌دار به درون فضاها، اتاقی در بالای ورودی‌ها برای کنترل رفت و آمد، کوچـه‌هـای دردار و بن‌بست، پایین بودن سطح حیاط نسبت به مـعابر اطراف، ایجـاد بازشـو در ارتفــاع بـالا و مقاوم‌سازی بناها از طریق اتصال و همجواری سازه‌ها به منظور کاهش آسیب‌پذیری و حفظ ایمنی ساکنان در قلعه مورچه‌خورت اندیشیده شده است. درون‌گرایی و نماهای ساده در معماری واحدهای قلعه مورچه‌خورت در راستای اصل فریب و ویژگی‌هایی مانند مخفیگاه‌ها، ورودی‌های زاویه‌دار و همرنگ بودن مصالح با محیط در راستای اصل پوشش در عناصر معماری قلعه دیده می‌شود.
Keywords
