Түркі халықтарының магиялық фольклорының жіктелу жолдары

Abstract

Түркі халықтарының магиялық фольклорының атқарған қызметі, прагматикалық аспектісі ерте замандардағы рух-иелерге, тылсым күш құдайларына жалбарыну, тілек айту, зұлым күштерді қуу, көшіру сияқты рәсімдеу әрекеттерімен байланысты. Рәсімдеу ғұрып (ритуал) түріндегі іс әрекеттермен, құрбандық берумен, магиялық іс-қимылдармен бірлікте атқарылған. Магиялық фольклордың орындалу үдерісі сөзбен, әрекетпен және әуенмен бірлікте, өзара байланыста жұмсалатын компоненттер жиынтығынан құралады. Бұл компоненттердің мазмұны ритуалдың синкреттік сипатымен, мифтік түсініктермен сабақтасып жатқан табиғатымен байланысты. Магиялық ғұрыптың атқарылу тәртібі мен мазмұны социум тарапынан қабылданған, мінез-құлықтың бағытын белгілеген әрекеттер жүйесінен жинақталады: іс-әрекеттер жүйесі мен мақсаты ортақ әлеуметтік-психологиялық сипатқа ие. Магиялық ғұрып қалыптасқан тәртіппен, бұрыннан белгілі жүйемен атқарылады, әр атқарылған ғұрып бұрынғы нәтижені, қалыптасқан норманы қайта тірілту, жандандыру мақсатын көздейді. Бұл үдеріс социумның ортақ әлеуметтік психологиялық мінездемесінің қалыпты қызметіне ықпал етеді. Мақалада салыстырмалы-ретроспективалы аспектіде саха, алтай, қазақ, татар, башқұрт халықтарының алғыс (алкыш, алгыһа), арбау (арбоо, дуа), бәдік, бақсы сарыны (кам, хам, ойуун) сияқты фольклорлық жанрларының функционалдық қызметі және құрылымдық компоненттері қарастырылады. Саха, алтай фольклорында ғұрыптың магиялық және мифтік мәні рух-иелерге қайрылу, шақыру, байланысқа шығу, өтініш жасау, шығарып салу сынды ұғымдармен және компоненттік бөліктермен бірлікте қызмет етеді. Ал қазақ, татар, башқұрт фольклорында бұл компоненттер қысқарған: ғұрыптық ситуациялардан тілек айту, алғыс, мадақтау, дуалау мәнді сөздер сақталып қалған. Жинақталған динамикалық әрекет көне ғұрыптық семиотика мәнін қайта жаңғыртады.

Keywords

• түркі халықтары, магиялық фольклор, жанр, ғұрып, рәсім, синкретизм, бәдік, бақсы сарыны, тазару, тілеу