تاریخ اسلام و ایران (Nov 2023)
اصلاحات نهادی دولت در اندیشۀ ثقه‌الاسلام تبریزی (با تکیه بر نظریۀ نهادگرایی)
Abstract
در عصر قاجار، برخی علما به دلایل فتور ایران اشاره کرده و گاه دربارۀ راهکارهای برون‌رفت از وضع ناگوار اقتصادی تحقیق‌هایی انجام دادند. ثقه‌الاسلام میرزا علی آقا تبریزی(1277-1330ق) یکی از اینان بود. او در جنبش مشروطیت نظرات خود را در قالب نامه‌ها و رسالات و مقالات سیاسی‌اقتصادی به رشتۀ تحریر درآورد و به نوبۀ خود راهکارهایی برای رفع موانع توسعۀ اقتصادی ایران ابراز داشت. این مقاله به‌شیوۀ تبیین و تحلیل تاریخی و بر پایۀ منابع کتابخانه‌ای و أسنادی، درصدد بررسی اندیشۀ ایشان در باب مسائل اقتصادی عصر قاجار براساس نظریۀ نهادگرایی است. با این که در این دورۀ، تئوری نهادگرایی تدوین نشده و اصطلاحاتی چون توسعه وتوسعۀ نیروی انسانی طرح نشده بود و اندیشه‌های ابرازشدۀ ثقه‌الاسلام به نسبت این نظریه، اندیشه‌های پیشینی محسوب می‌شود اما به نظر می‌رسد می‌توان اندیشۀ او را در چارچوب این نظریه توضیح داد. ازآنجایی‌که نهادگرایان، اقتصاد را چیزی جز معاملۀ بسته‌های مالکیت نمی‌بینند و نهادها را به‌عنوان تسهیلگر مبادلۀ مالکیت در نظر می‌گیرند، ابتدا از دولت کارآمد و رویکرد ثقه‌الاسلام برای نیل به آن تصویری به‌دست داده شده سپس به نقش دولت به‌عنوان بزرگ‌ترین نهاد در امر تولید و یک نظام حقوقی حامی مالکیت و نقش آن در قانون‌گذاری و نظارت بر قانون بررسی گردیده است. در پایان، قوانینِ متناظر بر بهبود کیفیت نیروی انسانی از راه تحصیلات، بودجه، مالیات، حجم نقدینگی، بانک ملی، گمرکات، طرق و شوارع، فلاحت، تجارت و صنعت مورد مطالعه قرار گرفته است. حاصل این بررسی آن است که ثقه‌الاسلام اولاً، دولت را به‌مثابۀ بزرگ‌ترین نهاد می‌دانست که با اصلاح آن در چارچوب مشروطه، می‌توان نهادهای مؤثر را در قالب قوانین تصویب کرد و بر آن نظارت داشت و اصلاحات اقتصادی را به بار نشاند. ثانیا، مشروطه و قانون اساسی را متضمن یک قوۀ قضائیۀ کارآمد می‌دانست که اصل مالکیت را تضمین و امر سرمایه‌گذاری را تسهیل می‌نمود.
Keywords
