TSBS Bildiriler Dergisi (Aug 2021)
Ferîdüddin Attâr’ın Mantıku’t-Tayr Adlı Eserinde Er/Eren Olgusuna Sembolik Yaklaşımının Değerlendirilmesi
Abstract
Türkçe’de günlük kullanımda “er” kelimesi, çoğunlukla cinsiyet olarak erkeği cinsiyet anlamı içermeksizin de yaptığı işi en güzel, en mükemmel şekilde yapan kişiyi ifade etmek için kullanılır. Tasavvufta ise er olgusu, örnek kul olma vasfına sahip insân-ı kâmili temsil eden bir kavram olarak kullanılmaktadır. Bu olgu, sözlüklerde erkekliğe işaret etse de tasavvufî açıdan cinsiyet ayrımı yapılmadan Allah’ın rızasını kazanan, insân-ı kâmil vasfına sahip olan erkek ve kadınlar herkesi içine alır. Er olgusunu Ahmed Yesevî (öl. 562/1166), Mevlânâ (öl. 672/1273) ve Yûnus Emre (öl. 720/1320) gibi mutasavvıflar da eserlerinde kullanmışlardır. Tasavvufta er/eren olgusu, dinî ve ahlâkî yaşayıştaki olgunluğa işaret eder. Ferîdüddin Attâr (öl. 618/1221), Fars ve Klasik Türk Edebiyatının önde gelen mutasavvıf ve şairleri arasında yer alır. O, Mantıku’t-tayr adlı eserinde er olgusunu sembolik bir anlatımla sıklıkla kullanmıştır. Çalışmamızın amacı Attâr’ın er kavramına yüklediği sembolik anlatım ile hangi tasavvufî kavramlara vurgu yaptığını tespit ve analiz etmektir. Attâr, er olgusunu çoğunlukla mürşid-i kâmil, insan-ı kâmil, velî, ermiş ve sâlik anlamlarında kullanmıştır. Ayrıca er kavramını sadece insanlara ait bir özellik olarak değil bazı cansız varlıklar ve hayvanlar için de kullanmıştır. Attâr, eserinde er kavramını Allah / kul ilişkileri içinde ele alır. O, insân-ı kâmil anlamında Hz. Peygamber için de istimal eder. Hz. Peygamber, her işin eri ve var olan insanın er olmadaki hedefidir. Attâr er olgusunu mürid/ sâlik kavramları içinde ele aldığında, hakikate giden yolda kararlı, azimli ve yolun zorlukları karşısında sağlam bir irade ortaya koyan kişileri tanımlar. O, sâlikin vuslata olan yolculuğunda Allah’ın kullarına kendini bilmeleri için verdiği özel bir bilgi olan marifet bilgisinin önemini vurgularken, sâlikin marifet eri olması gerektiği üzerinde durur. Attâr, er kavramını insanların bağlandıkları, o yolda emek harcadıkları niyet doğrultusunda yol eri, doğruluk eri, bilgi eri, Tanrı eri, Tur eri; dünyalık şeylere bağlanıp hizmet ettiklerinde ise “nefis eri” benzetmelerini kullanır. Tasavvuftaki vahdet, kesret, yokluk marifet, seyr ü sülûk, fenâ, nefis gibi anlaşılması zor olan terimleri günlük hayatta kullanılan er kavramını kullanarak okuyucu tarafından anlaşılabilecek bir boyuta getirmeye çalışır. Bu açıdan bakıldığında Attâr’ın kullanımında er kavramı cinsel bir tür olan erkeği ifade etmekten uzak, erdemli insanı kasteden bir kullanım alanına sahiptir.
Keywords
