منظر (Jan 2016)
باغ به‌مثابه نهاد توسعۀ شهر، توسعۀ باغ- محور شهر تاریخی شیراز
Abstract
«باغ- محور» - محورهای ساختاریِ شهری تأثیرپذیرفته از باغ- یک عنصر شهری شاخص در شهرهای دوران صفویه است. نوسازی و توسعه شهر، با کمک باغ- محورها در شهرهایی همچون قزوین، اصفهان، مشهد، نیشابور و شیراز در دوران صفویه صورت گرفت. حاکمان نخستینِ صفوی، پایتخت‌های جدیدشان را با اتصال باغ‌شهرهایی به شهرهای موجود برپا می‌کردند که حول نوع خاصی از فضاهای باغ عمومی (میدان و خیابان) سازماندهی شده بود.شیراز، حیات شهری خود را وامدار حضور باغ‌ها، چه به‌صورت باغ-محور و چه به‌صورت باغ‌های حکومتی بوده است. پرسش اصلی در این مقاله این است که نقش باغ- محورها در رشد و توسعۀ شهر شیراز چیست؟برای پاسخ به این سؤال ابتدا نگاهی اجمالی به چیستی مفهوم باغ- محور و شرحی بر دو باغ-محور شمالی و غربی شهر شیراز صورت گرفته و سپس نقش آن‌ها در توسعۀ شهری در دوران زندیه و بعد از آن بررسی و تحلیل‌شده است. نتایج نشان می‌دهد که باغ-محور، دستاوردی بوده است در شهر تاریخی شیراز که در دوران صفویه برای تبلور کالبدی ساختار شهر در نظام جدید فضایی ابداع‌شده بود. باغ-محورهای شمالی و غربیِ شهر، علاوه بر آن‌که عنصر هویت‌ساز در نظام شهری بوده‌اند، نقش مهمی نیز در توسعه‌های شهری داشته‌اند. شکل‌گیری این دو باغ محور، از یک‌سو نمایش‌دهنده اصول باغ‌سازی صفویان برای هویت بخشی به ورودی‌های شهر (دروازه اصطخر و دروازه باغ شاه) بود و از سوی دیگر به توسعه شهر در دوران زندیه، قاجار و پهلوی جهت می‌بخشید. در دوره کریم‌خان زند نیز ایجاد مجموعه شاهی و تلفیق آن با باغ‌های حکومتی ازجمله «باغ نظر» و باغ منضَم به «ارگ کریم‌خان»، در کنار تقویت دو باغ-محور شمالی و غربی، این نظام شهری را تقویت کرد. در اولین مراحل توسعه شهری شیراز، باغ-محور غربی شهر در دوره پهلوی اول به خیابان کریم‌خان زند تبدیل شد. در دوره‌های بعد، تجمیع فعالیت‌های مهم اداری در این خیابان و فرآیند توسعه در طی سال‌ها، منجر به تفکیک و نابودی این باغ‌ها شد.
