Kwartalnik Historii Kultury Materialnej (Jan 2017)
Nowożytne naczynia szklane znalezione w Warszawie — możliwości i ograniczenia badań
Abstract
Celem artykułu jest prezentacja zasobu naczyń szklanych z XVI-XVIII w. z badań archeologicznych na terenie Warszawy, określenie stopnia ich poznania, oraz przedstawienie możliwości i ograniczeń w rozpoznaniu wyrobów, zwłaszcza w ustalaniu ich pochodzenia lub funkcji. Wskazane zostaną także kierunki dalszych prac nad tą problematyką i kwestie wciąż wymagające wyjaśnienia. Podstawę rozważań stanowią zabytki uwzględnione w dotychczasowych publikacjach. Większość z nich to pozostałości przedmiotów zwyczajnych, używanych na co dzień, o których przeważnie milczą źródła pisane, a które są wciąż słabo poznane. Naczynia szklane to jedna z głównych kategorii zabytków znajdowanych podczas prac archeologicznych obejmujących okres nowożytny, przeważnie wydobywanych w stanie ułamkowym. Wynika to zapewne z kruchości szkła i jego podatności na zniszczenie. Potłuczone szkło, jak uszkodzone wyroby metalowe, w Polsce do końca XVIII w. bywało towarem skupowanym. Na ziemiach polskich wyroby szklane rozpowszechniły się stosunkowo późno. O częstszym użyciu szkła w formie zastawy, pojemników oraz do szklenia okien można mówić w Polsce dopiero od XVI w., a o ich powszechności – od wieku XVII. Jak dotąd, do początku XVIII wieku brak poświadczonych informacji o istnieniu hut w okolicach Warszawy i na całym Mazowszu. Mogły jednak istnieć funkcjonujące czasowo, na niewielką skalę i w skromnym zakresie tzw. huty leśne. Ich wyroby, które trafiały na rynek warszawski, to prawdopodobnie naczynia gospodarcze bądź skromne stołowe, np. tzw. pucharki dzwonowate. Reprezentacyjne szkło stołowe w XVI-XVIII w. sprowadzane były z zagranicy. Warszawa była zapewne zaopatrywana w szkło różnej proweniencji, które docierało do miasta z różnych kierunków i różnymi drogami. Najważniejszymi pośrednikami w tym handlu w XVI i XVII w. był Gdańsk i Kraków. Pierwsze manufaktury szklane wywarzające m.in. naczynia, powstały koło Warszawy w pierwszej połowie XVIII w. Były to: huta w Bielanach pod Warszawą, która działała w latach ok. 1713 - przed 1725, i pod Otwockiem, zwana „Urzecz”, założona po roku 1729 r., funkcjonowała do ok. 1786 r. Wyroby huty królewskiej niewątpliwie były bardzo dobrej jakości, lecz nie są rozpoznane. Druga z hut produkowała naczynia zdobione, białe i kolorowe. Trzecia huta „warszawska” działała prawdopodobnie od ok. 1729 r. Przypuszczalnie była to manufaktura na dobrym poziomie technologicznym. Inne huty w okolicach Warszawy istniały dopiero od drugiej połowy XVIII w. W XVIII w. do stolicy zapewne docierały też naczynia szklane z innych renomowanych krajowych wytwórni, m.in. z „Huty Kryształowej”, która działała od 1717 do końca XVIII w. pod Lubaczowem. Huta ta posiadała własny magazyn w Warszawie, funkcjonujący w latach 1724-1727. Więcej hut wokół Warszawy pracowało dopiero w pierwszej połowie XIX w. Do czołowych należała wtedy huta „Czechy” w Trąbkach pod Garwolinem. Informacje o nowożytnych naczyniach szklanych znalezionych podczas badań archeologicznych na terenie dawnej Warszawy zawiera kilkanaście publikacji. Według zamieszczonych tam danych, na ogół są to zabytki z XVIII w., a niewiele jest z XVI lub z XVII w.; ich łączna liczba wynosi ponad 16 000 (por. tab. 1). Stanowią one tylko część wszystkich znalezisk szklanych. Najliczniejsze znaleziska pochodzą z badań Apteki Królewskiej. Wszystkie analizowane naczynia można podzielić na dwie grupy funkcjonalne: do magazynowania, przechowywania i transportu napojów, oraz do ich podawania i indywidualnej konsumpcji. W świetle publikacji dominują wyroby z pierwszej grupy, do której można zaliczyć: butle i butelki, w tym gąsiory oraz flasze. Pozostałe naczynia, których pozyskano mniej, należą do szklanej zastawy stołowej. Ich asortyment i zróżnicowanie jest jednak większe. Są to: kieliszki, kielichy, puchary, pucharki, w tym dzwonowate, szklanice i szklanki, dzbany, kufle, karafki. Wyróżniają się one przede wszystkim rozmaitą wielkością, formą i kształtem. Rzadko to naczynia zdobione. Szkło z wykopalisk nawiązuje do typu i stylu okazałych, artystycznych egzemplarzy. Jednakże zarówno formy, jak i ornamentyka większości tych naczyń są znacznie bardziej uproszczone. Omawiany temat jest wieloaspektowy, złożony z zagadnień możliwych do rozwiązania wyłącznie na drodze dalszych, interdyscyplinarnych studiów.
