Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi (Dec 2014)
1878-1881 Yilliridiki “İli Krizisi” ve Uniñ Aqiviti
Abstract
Yakup Bey’in Tanrı Dağları’nın güney bölgesini kontrol altına alarak Yetteşeher Devleti’ni kurduğu 1865 yılında Tanrı Dağları’nın kuzeyindeki İli bölgesinde “İli/Tarançı Sultanlığı” kurulmuştu. Yakup Bey’in devletinin gittikçe güçlenmesi Orta Asya’ya doğru yayılma emelleri taşıyan Çarlık Rusya’yı rahatsız ettiği için Ruslar bu iki bağımsız devleti yok etme plan ve stratejilerine hız verdi. Öte yandan Qing/Çin imparatorluğu da batıdan gelecek tehditleri bertaraf etmek amacıyla Yakup Bey’in hakimiyeti altındaki bölgeleri işgal etmeyi gündemine almıştı. Yakup Bey 1871 yılında Tanrı Dağları’nın güneyi ve kuzeyini denetimi altına almaya çalışırken Çarlık Rusya asker göndererek İli bölgesini işgal edip İli/Tarançi Sultanlığı’nı ortadan kaldırdı. Doğudan ise Zo Zongtang komutasındaki Qing/Çin ordusu Tanrı dağlarına doğru ilerlemekteydi. Qing/Çin ordusu Yakup Bey’i mağlup ederek Tanrı dağlarının güneyini aldıktan sonra Çarlık Rusya’dan işgal ettiği İli bölgesinden çekilmesini istedi. Böylece İli bölgesi iki büyük imparatorluğu karşı karşıya getirmiş oldu. 1878-1881 yılları arasında İli krizinin çözülmesi için Çarlık Rusya ile Qing/Çin imparatorluğu arasında çok çetin diplomasi mücadelesi yaşandı. Ruslar 1877-1878 yıllarındaki Osmanlı ile olan savaşın ağır mali yükünden dolayı Qing/Çin ordusuyla savaşmayı göze alamazken, Qing/Çin ordusu da doğuda Japon, batıda İngiliz baskısı ve Tanrı Dağları’nın güneyindeki idaresinin henüz pekiştirilmemiş olmasından dolayı Ruslarla savaşmayı göze alamıyordu. Böyle bir ortamda İli krizi 1879 yılında iki imparatorluk arasında imzalanan “Livadiye Antlaşması” ve 1881 yılında imzalanan “Peterburg Antlaşması” ya da “İli Antlaşması” gibi antlaşmalarla savaşsız bir şekilde çözülmüş oldu. Bu antlaşmalar sonunda Ruslar Qing/Çin devletinden 9 milyon ruble tazminat alırken Qing/Çiñ hâkimiyeti de İli bölgesini Qing/Çin sınırları içerisine kattı. Bu makalede İli krizinin ortaya çıkış sebepleri ve krizinin çözümü için yapılan “Livadiye Antlaşması” ve “Peterburg Antlaşması”nın zorlu süreçleri analiz edilmektedir.
