عقلانیّت اخلاقی از منظر نواندیشی دینی معاصر: درآمدی انتقادی بر مبانیِ آراءِ اخلاقی ـ تربیتیِ ابوالقاسم فنایی

Abstract

دیدگاه‌های بنیادین اخلاقی به‌لحاظ تأثیر کلان در اتّخاذ رویکردهایِ اخلاقی‌ـ‌تربیتی، اهمیّت بسزایی دارند. این دیدگاه‌ها، مسائل یا موضوعاتِ بحثِ فلسفۀ اخلاق‌اند و به‌دلیل اهمیّت و تأثیرگذاری فراگیر رویکردهایِ اخلاقی‌ـ‌تربیتی، توجّه به آنها ضروری‌است. اما رویکردهای مطرح در فلسفۀ اخلاق نیز مبتنی بر دیدگاه‌های هستی‌شناسانه و معرفت‌شناسانه‌اند و همین دیدگاه‌ها، منشاء دیگر منظرهای شناختی و علمی مانند انسان‌شناسی، دین‌شناسی، زیبایی‌شناسی و ... تلقّی می‌شوند. این جُستار عهده‌دارِ بحث ازین مبانی‌ در آراء ابوالقاسم فنایی به‌عنوان یکی از متفکّران دینی معاصرست که اصلی‌ترین ممیّز آن قائل‌بودن به «عقلانیّتِ اخلاق» است. دراین مقاله، با استفاده از روشِ تحلیلِ مفهومی به تحلیلِ دقیقِ آثار متقدّم وی، مبانیِ هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و انسان‌شناسیِ مطرح در این آثار موردبحث قرار گرفته‌است. هم‌چنین به مشخِصه‌هایِ مبانیِ بنیادین این رویکردِ فکری و لوازمِ و بایسته‌های ممکن آن در حوزۀ اخلاقی‌ـ‌تربیتی پرداخته شده‌است. دراین نوشته روشن ساختیم «عقلانیّت‌اخلاقی» موردنظر در اینجا در مباحثِ توجیه و اثبات ضرورتاً نیازمندِ ایضاحِ بیش‌تری است. هرچند «عقلانیّت‌اخلاقی» وجود یک‌ موقعیّت و جایگاهِ معرفت‌شناسانۀ ایده‌آل و خطاناپذیر را به‌رسمیّت می‌شناسد، اما نسبت به تکثّری از احکام و داوری‌های اخلاقی فاعل‌محورِ انسانی روی‌گشاده‌ نشان می‌دهد. هم‌چنین منحصر نبودنِ عقلانیّت به عقلانیّت استدلالی در «عقلانیّت‌اخلاقی»، نقطۀ قوّتِ برجسته‌ای درخصوصِ 1. تعدیلِ و پذیرشِ لوازم و ایجاب‌هایِ سازگارِ سایرِ دیدگاه‌های اخلاقی و 2. رویکردِ تعین‌کننده‌ای در طراحی و ایجادِ نظام‌های اخلاقی‌تربیتی ایده‌آل خواهدبود.

Keywords

• عقلانیّتِ اخلاقی
• هستی‌شناسی
• معرفت‌شناسی
• انسان‌شناسی
• رویکردِ اخلاقی‌ـ‌تربیتی