هنر اسلامی (May 2023)
سبک‌شناسی نسخۀ خطی ضوابط عظیمیه در تطبیق با سبک نوشتاری کتیبه‌های فارسی حجاری‌های هند
Abstract
«ضوابط عظیمیه» به‌سال 1130 (قرن دوازدهم ه.ق)، در فنّ لغت و بلاغت و دستور زبان، به‌دست محمّدعظیم قریشی تألیف شده است. موضوع این اثر «زبان پارسی در منطقۀ شبه‌قاره» است. این نسخه در 414 صفحه با حاشیه‌نویسی و هامش‌نویسی نوشته شده است. نکات و خصائص این نسخۀ خطی از قبیل رسم‌الخط نسخه، خصوصیات آوایی، واژگانی، دستوری و بلاغی این اثر مستخرج و با تفصیل و توضیح نشان داده شده‌اند. روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی با استفاده از ابزار گرد‌آوری کتابخانه‌ای به‌صورت سندپژوهی و روش داده‌کاوی تحلیل محتواست. در سطح آوا و واژگان آوردن کلمات به‌شکل و کاربردی خاص از شگردهای این مؤلف بوده است. این متن از برخی ویژگی‌های نحوی عربی نیز بهره برده است که در زبان فارسی امروز کاربرد کم‌تر و مختصرتری دارند. آرایه‌های ادبی در این متن سبک و کم‌تکرار بوده‌اند و در عوض آوردن شعر و مثل پربسامد و فراوان است. آوردن حروف ابجد و توجه به علم‌الاعداد نیز از ویژگی‌های برجستۀ این کتاب به‌شمار می‌رود. با بررسی و تصحیح این اثر به این نتیجه رسیدیم که زبان پارسی و گسترش و آموزش آن در دورۀ حکومت گورکانیان در هندوستان دغدغۀ ادیبان و حکمرانان محسوب می‌شده و نگارش این کتاب و کتب مشابه و تهیۀ نسخه‌های خطی بعدی از روی آن ضرورت این تعلیم و گسترش را به اثبات می‌رساند. با اینکه این کتاب متعلق به حدود سه قرن پیش است، اما چون کتابی تعلیمی است تا حد امکان سهولت فهم در آن رعایت شده است. در کتیبه‌های فارسی هندی نیز می‌توان سادگی و روانی بلاغی را مشاهده کرد.اهداف پژوهش:معرفی یک نسخۀ خطّی جدید در حوزۀ بلاغت و لغت و فنون ادبی دیگر در زبان فارسی حوزۀ شبه قاره.بررسی و شرح ویژگی‌های سبکی نسخۀ خطّی ضوابط عظیمیه.سؤالات پژوهش:آیا در حوزۀ شبه‌قاره آنقدر زبان‌فارسی گسترش داشته است که زمینه‌ساز نگارش اثری فارسی و سلیس و روان در زمینۀ بلاغت و لغت و فنون ادبی شود؟باتوجه‌به وجود نسخۀ خطی «ضوابط عظیمیه» از محمدعظیم قریشی در قرن دوازدهم در شبه‌قاره، این متن دربردارندۀ کدام فنون ادبی است؟
Keywords
