کارکرد معنایی و زیباشناختی بروج فلکی در غزل مولوی

Abstract

عناصر و اصطلاحات نجومی همواره حضوری مؤثّر در معنا و صورت ادبیات ملل، از جمله شعر فارسی داشته‌اند. درک کامل مفهوم بسیاری از اشعار در گرو درک مناسبات معنایی و جزئیات زیباشناختی موضوعات و پدیده‌های نجومی به‌کاررفته در آن‌هاست. بر اساس این اهمیت، هدف مقالۀ حاضر تبیین کارکردهای معنایی و تصویری بروج فلکی به‌عنوان بخشی مهم از مجموعۀ موضوعات نجومی در غزل مولوی است. یافته‌های این تحقیق توصیفی-تحلیلی حاکی از آن است که مولوی 117 بار از نام برج‌ها استفاده کرده است. پرنمودترین بروج در غزل او عبارت‌اند از: حمل (که از مقارنتش با آفتاب، تصویری کلیدی و چشمگیر ایجاد می‌شود)، اسد، ثور و میزان. مهم‌ترین کارکردهای معنایی و موضوعی القاشده توسّط نام برج‌ها عبارت‌اند از: مفاهیم مرتبط با احیای معنوی، تقرّب، عشق عارفانه، طلب، بهره‌مندی از محضر راهبر، نکوهش تعلّقات نفسانی و دنیای مذموم. با توجّه به استفادۀ عرفانی- بلاغی مولوی از نام همۀ برج‌ها و کاربرد آن‌ها در بیت‌هایی که محمل چند تصویرند، تعداد کارکرد تصویری نام بروج، متعدّدتر و با بسامد 139 است که برجسته‌ترین آن‌ها در قالب نماد، ایهام، کنایه و تشبیه عرضه شده‌اند‌. یکی از نکات قابل‌توجّه، تلفیق تصاویر با یکدیگر است؛ مثل تشبیهات نمادین، کنایه-نماد و تشبیه-کنایه. مولوی از کارکرد نماد در ضمن تصاویر دیگر هم بهره می‌گیرد و بر کنایه نیز تأکیدی قابل‌تأمّل دارد. نام بعضی از برج‌ها نیز در ساختار ایهامی، به‌ویژه از نوع تناسب به ‌کار گرفته می‌شود.

Keywords

• کارکرد معنایی
• تصویر بلاغی
• عناصر نجومی
• بروج فلکی
• غزل مولوی