عقل را خود کسی نهد تمکین؟ ( شرح دو بیت از حدیقۀ سنایی)

Abstract

حدیقۀ سنایی از امهات متون ادب فارسی؛ و سنایی سرایندۀ آن پایه‌گذار سبک نوینی در شعر از نظر موضوع و محتواست. حدیقه اگرچه یک مثنوی نسبتاً طولانی با ساختار توصیفی است، گاه مفهومی را با ایجاز کامل بیان می‌کند که فهم دقیق آن نیازمند شرح و تفصیل است. ازجمله بیت‌هایی که سنایی آن را به‌اجمال مطرح کرده، اما فهم و درک آن نیازمند شرح مفردات برای فهم کل بیت است، می‌توان به دو بیت زیر اشاره کرد:عقل را خود کسی نهد تمکیندر مقامی که جبرئِیل امین کم ز گنجشکی آید از هیبت جبرِئیلی بدان همه صولتدر این دو بیت که دربارۀ ناتوانی عقل در شناخت و معرفت باری تعالی است، چند واژۀ مرتبط با هم دیده می‌شود که به دلیل ناسازگاری ظاهری فهم بیت را مشکل می‌سازد: عقل، جبرئیل، گنجشک، هیبت و صولت. در اینجا جبرئیل براساس فلسفۀ مشاء و اندیشه‌های سهروردی همان عقل است و صولت جبرئیل به عظمت و بزرگی او نظر دارد وقتی پیامبر(ص) از مقام خاکی به او می نگرد. گنجشک یا صعوه نیز جبرئیل است وقتی در مقام هیبت قرار دارد و پیامبراکرم از افق اعلی به او می‌نگرد. روش تحقیق در این مقاله همان روش اسنادی و مراجعه به متون و مستند کردن مطالب به آن است و نتیجۀ کلی نیز بیان عجز و ناتوانی عقل در شناخت و معرفت خداوند و برطرف شدن معمای این دوبیت است.

Keywords

• عقل
• جبرئیل
• گنجشک (صعوه)
• هیبت
• صولت