ارائه الگوی جامعه‌شناختی ابعاد و مؤلفه‌های شکل‌دهنده الگوی مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام با تأکید بر سرمایه اجتماعی (مورد مطالعه: شهروندان شهر قم، 1401)

Abstract

مقدمه و اهداف پژوهش: یکی از چالش‌های اساسی در جوامع مدرن، مدیریت الگوی مصرف اقتصادی و تأثیر آن بر توسعه پایدار است. الگوی مصرف اقتصادی به‌عنوان شاخصی مهم، نشان‌دهنده نگرش و رفتار مردم نسبت به منابع و سرمایه‌های موجود در جامعه است. رفتار نادرست خرید و مصرف مردم، آثار و پیامدهایی دارد که بخش مهمی از آنها منفی است و معمولاً در دو دسته پیامدهای عمومی و فردی جای می­گیرند. موضوع مصرف، در دو حیطه «سطح مصرف» که کمیت و میزان آن را نشان می­دهد و نیز «ترکیب مصرف» که اختصاص آن به کالاهای تولید داخل و خارج را نشان می­دهد، قابل‌طرح است. در ایران، مسئله مصرف‌گرایی و انحراف از الگوی بهینه مصرف، به‌ویژه تحت تأثیر فرهنگ مصرف‌گرایی مدرن، موجب نگرانی‌هایی درباره اتلاف منابع و پیامدهای اقتصادی شده است. اسلام به‌عنوان یک دین جامع، اصول و ارزش‌هایی را برای تنظیم رفتارهای اقتصادی فردی و اجتماعی ارائه کرده است. ازسوی‌دیگر، مفهوم سرمایه اجتماعی به‌عنوان یکی از عوامل تأثیرگذار بر تعاملات اقتصادی و اجتماعی، نقش مهمی در شکل‌دهی به الگوی مصرف دارد. این پژوهش به‌دنبال بررسی رابطه میان سرمایه اجتماعی و الگوی مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام، با تأکید بر شهروندان شهر قم است. اهداف این پژوهش عبارت‌اند از: شناسایی ابعاد و مؤلفه‌های الگوی مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام، بررسی نقش سرمایه اجتماعی در اصلاح الگوی مصرف شهروندان، ارائه مدل جامعه‌شناختی برای تبیین رابطه میان سرمایه اجتماعی و الگوی مصرف، تحلیل پیامدهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از تغییر الگوی مصرف مبتنی‌بر ارزش‌های اسلامی. این پژوهش با بهره‌گیری از نظریه داده‌بنیاد، سعی در استخراج یک مدل نظری دارد که نشان دهد چگونه مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی مانند اعتماد، مشارکت اجتماعی و تعهد به ارزش‌های اسلامی می‌توانند به اصلاح الگوی مصرف اقتصادی کمک کنند. روش تحقیق: پژوهش حاضر بر آن بوده است که عوامل و مؤلفه­های شکل­دهنده و اثرگذار بر الگوی مصرف اقتصادی در بین شهروندان شهر قم از دیدگاه اسلام را با تأکید بر سرمایه اجتماعی شناسایی، استخراج و صورت­بندی نماید؛ ازاین‌رو از روش­شناسی کیفی و روش نظریه­ داده­بنیاد یا زمینه‌ای برای اجرای عملیات پژوهش استفاده شده است. جامعه آماری شامل استادان و متخصصان حوزه مالی و جامعه‌شناسی در شهر قم است. به‌منظور گردآوری داده‌ها، مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با ۱۵ نفر از متخصصان ازطریق روش نمونه‌گیری گلوله برفی انجام شد. مصاحبه‌ها تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافتند و داده‌ها با استفاده از کدگذاری سه مرحله‌ای (باز، محوری و انتخابی) تحلیل شدند. در فرآیند کدگذاری، ۵۰ مقوله فرعی و ۱۶ مقوله اصلی شناسایی و در قالب شش بُعد ارائه شدند: پدیده‌محوری: مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام و سرمایه اجتماعی از دیدگاه اسلام؛ شرایط علّی: مشارکت اجتماعی، اعتماد، عضویت در نهادهای مدنی، تعهد به ارزش‌های جامعه، عضویت در شبکه‌های اجتماعی؛ شرایط زمینه‌ای: برنامه‌های حمایتی دولت، شرایط اقتصادی و اجتماعی؛ شرایط مداخله‌گر: عوامل محیطی و اجتماعی، تبلیغات و رسانه‌ها؛ راهبردها: اعتمادسازی بین نهادهای دولتی و مردم، حمایت از مشارکت‌های مدنی، آگاهی‌بخشی و نظارت مداوم؛ پیامدها: بهبود مصرف براساس نیاز، حمایت از تولیدات داخلی.برای افزایش اعتبارپذیری پژوهش، از روش‌هایی مانند اجماع داده‌ها، کنترل اعضا و خودبازبینی محقق استفاده شد. در این پژوهش از تکنیک­ مصاحبه­ نیمه­ساختار­یافته[1] برای گردآوری داده­ها استفاده شده است. مدت زمان هر مصاحبه بین 45 تا 65 دقیقه بود. داده­های گردآوری­شده ازطریق فرایند کدگذاری مبتنی‌بر طرح نظام‌دار نظریه برخاسته از داده­های استراوس و کوربین[2] (۱۹۹۸) طی سه مرحله­ کدگذاری باز،[3] کدگذاری محوری[4] و کدگذاری انتخابی[5] تحلیل شدند.نتایج پژوهش: نتایج نشان می‌دهد الگوی مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام، تأثیرپذیری بالایی از سرمایه اجتماعی دارد. بنابر مؤلفه‌های پژوهش می‌توان گفت: سرمایه اجتماعی، بر تغییر الگوهای مصرف با دیدگاه­های اسلامی تأثیری بسزا دارد. مصاحبه‌شوندگان تأکید داشتند که مؤلفه‌هایی مانند اعتماد اجتماعی، تعهد به ارزش‌های اسلامی و مشارکت مدنی، تأثیر مستقیم بر نحوه مصرف و حمایت از تولید داخلی دارند. مهم‌ترین یافته‌ها نشان می‌دهد مصرف‌کنندگان تمایل دارند که در صورت اعتماد به کیفیت کالاهای داخلی و سازوکارهای نظارتی، الگوی مصرف خود را به سمت خرید کالاهای داخلی تغییر دهند. تأثیر مشارکت اجتماعی افراد، در گروه‌های اجتماعی و شبکه‌های مذهبی، رفتارهای مصرفی یکدیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهند. سیاست‌های اقتصادی و نظارتی دولت می‌توانند مشوق یا بازدارنده در تغییر الگوی مصرف باشند. رسانه‌ها در شکل‌دهی به نگرش مصرف‌کنندگان نقش مهمی دارند و تبلیغات می‌توانند انگیزه مصرف‌گرایی یا مصرف بهینه را تقویت کنند. حمایت از تولید داخلی، افزایش کیفیت کالاهای داخلی، کاهش وابستگی اقتصادی به خارج، کاهش اسراف و بهینه‌سازی مصرف. درمجموع، پژوهش نشان می‌دهد افزایش سرمایه اجتماعی و ترویج ارزش‌های اسلامی در جامعه، می‌تواند به اصلاح الگوی مصرف اقتصادی و بهبود شرایط اقتصادی منجر شود. براساس نتایج این پژوهش، سرمایه اجتماعی تأثیر قابل‌توجهی بر الگوی مصرف اقتصادی دارد و می‌تواند موجب تغییر نگرش مصرف‌کنندگان به سمت مصرف بهینه و حمایت از تولید داخلی شود. سرمایه اجتماعی در جامعه اسلامی ازطریق اخلاق اسلامی، اخوت، تعاون و تعهد به ارزش‌های جمعی تقویت می‌شود و این عوامل می‌توانند در کنترل مصرف‌گرایی و جلوگیری از اسراف نقش ایفا کنند.بحث و نتیجه‌گیری: نتایج پژوهش نشان می‌دهد دولت می‌تواند با اجرای سیاست‌های مناسب، مانند اعمال استانداردهای کیفی برای کالاهای داخلی و پرداخت تسهیلات برای تولیدکنندگان داخلی، اعتماد عمومی را به محصولات داخلی افزایش دهد. استفاده از رسانه‌های عمومی برای تبلیغ ارزش‌های اسلامی در مصرف، ترویج الگوی مصرف متعادل و پرهیز از اسراف ضروری است. سازمان‌های مردم‌نهاد و نهادهای دینی می‌توانند نقش مهمی در آگاهی‌بخشی و ترویج فرهنگ مصرف صحیح ایفا کنند. دولت باید بر تبلیغات تجاری و نحوه عرضه محصولات نظارت بیشتری داشته باشد تا مصرف‌کنندگان به سمت خریدهای غیرضروری سوق داده نشوند. اگر تولیدکنندگان داخلی کیفیت محصولات خود را افزایش دهند، اعتماد عمومی به کالاهای داخلی افزایش می‌یابد و الگوی مصرف به‌طور طبیعی به سمت حمایت از تولید ملی سوق پیدا می‌کند. به‌طورکلی، نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ارتقای سرمایه اجتماعی و ترویج ارزش‌های اسلامی می‌تواند به اصلاح الگوی مصرف اقتصادی کمک کرده و درنهایت، به بهبود شرایط اقتصادی کشور منجر شود. پژوهش حاضر نشان می‌دهد الگوی مصرف اقتصادی متأثر از سرمایه اجتماعی است و افزایش اعتماد عمومی، تعهد به ارزش‌های دینی و مشارکت اجتماعی، می‌تواند به مصرف بهینه و حمایت از تولید داخلی کمک کند. ازاین‌رو، سیاست‌گذاران اقتصادی و فرهنگی می‌توانند با تقویت سرمایه اجتماعی و اجرای برنامه‌های آگاهی‌بخشی، به بهبود وضعیت مصرف و توسعه پایدار اقتصادی کمک کنند. همچنین، الگوی مصرف اقتصادی به­صورت مصرف اقتصادی از دیدگاه اسلام و سرمایه اجتماعی از دیدگاه اسلام از مؤلفه‌های سرمایه اجتماعی، تأثیر پذیرفته و بالا بودن سرمایه اجتماعی در حوزه اقتصاد به بهبود شرایط اقتصادی کمک می­کند.

Keywords

• سرمایه اجتماعی
• الگوی مصرف
• اسلام
• تحلیل داده‌بنیاد
• رویکرد جامعه‌شناختی
• شهروندان شهر قم